Στον 20ο αιώνα, έγιναν πολλές τεχνολογικές ανακαλύψεις με βαθιές επιπτώσεις και επιδράσεις στη ζωή των ανθρώπων. Αν θα έπρεπε όμως κάποιος να κατονομάσει αυτήν η οποία υπήρξε η πιο επαναστατική ανακάλυψη του αιώνα, θα κατονόμαζε ασφαλώς την τηλεόραση.
Η τηλεόραση είναι ο απρόσκλητος επισκέπτης ο οποίος ευθύς εξαρχής φάνηκε να ασκεί τεράστια επίδραση στον μέσο άνθρωπο. Με την καθιέρωση της έγχρωμης οθόνης πριν από μερικές δεκαετίες, έγινε ο αδιαφιλονίκητος κυρίαρχος του τεχνολογικού πολιτισμού. Και με την δορυφορική, με τα δεκάδες διαθέσιμα κανάλια, έγινε ο δυνάστης του ανθρώπου του 20ου αιώνα, και κατά τα φαινόμενα, συνεχίζει να είναι και θα είναι και στον 21ο αιώνα.
Ποια ήταν η συνέπεια της εισβολής αυτής στα σπίτια των ανθρώπων; Μεγαλύτερη ίσως απ’ αυτήν που υποπτεύεται κάποιος.
Η τηλεόραση εκτόπισε σιγά-σιγά τον τύπο. Ως μέσον ενημέρωσης ο άνθρωπος δεν χρησιμοποιεί πλέον τον τύπο αλλά την τηλεόραση. Γιατί να διαβάζει εφημερίδες τη στιγμή που ενημερώνεται ανά πάσα στιγμή από δεκάλεπτα έως και ωριαία δελτία ειδήσεων των διαφόρων τηλεοπτικών σταθμών;
Οι εφημερίδες είδαν σε κάποια φάση να συρρικνώνεται ο αριθμός των φύλλων τους· ορισμένες απ’ αυτές με μακρά παράδοση έκλεισαν, όπως και αρκετά περιοδικά. Περνώντας στην αντεπίθεση, οι εφημερίδες προσπάθησαν να δελεάσουν τους αναγνώστες με συνοδευτικά δώρα (ταξίδια, κουπόνια προσφορών, αξεσουάρ, συλλογικά εκδοτικά έργα) και μέχρις ενός σημείου κατόρθωσαν και κατορθώνουν να επιβιώνουν αρκετές απ’ αυτές, αφού απευθύνονται σε ανθρώπους που έτσι κι αλλιώς διαβάζουν.
Ωστόσο, το πρόβλημα που έχει δημιουργήσει η εικόνα, η τηλεόραση και η αντίστοιχη τηλεθέαση στη σχέση των ανθρώπων με το βιβλίο στην εποχή μας είναι τεράστιο. Ο σύγχρονος μέσος άνθρωπος είναι γεγονός ότι δεν διαθέτει αρκετό χρόνο για ανάγνωση, όπως διέθετε ο άνθρωπος του πρώτου μισού του 20ου αιώνα. Είναι ο γρήγορος ρυθμός της ζωής στις μεγαλουπόλεις, οι μεγάλες αποστάσεις, οι συγκοινωνίες, το άγχος της εργασίας και της επιβίωσης και πολλά άλλα. Αλλά και χρόνο να είχε, δεν έχει διάθεση για ανάγνωση κατά πως φαίνεται. Ποιος σήμερα έχει τον χρόνο και το κουράγιο να διαβάζει πολυσέλιδα μυθιστορήματα όταν η εργαζόμενη γυναίκα επιστρέφει κουρασμένη στο σπίτι της και έχει άλλες ανάγκες και προτεραιότητες και ο σύζυγος επίσης κατάκοπος μετά από μια εξοντωτική επαγγελματική μέρα;
Υπάρχει λοιπόν η εύκολη λύση για όλα τα ζητήματα. Η τηλεόραση με τους τηλεοπτικούς της αστέρες, τους δημοσιογράφους, οι οποίοι μπορεί να ενημερώσουν, να εξημερώσουν αλλά και να εξαγριώσουν τα ήθη. Ανάλογα με τη θέληση και τον σκοπό τους. Και εδώ ακριβώς ανακύπτουν τα πελώρια ερωτήματα: Από ποιους ανθρώπους χειραγωγούνται τα κανάλια και ιδιαίτερα τα ιδιωτικά, που αποβλέπουν σαφώς στον πορισμό πλούτου με τις συχνές διαφημίσεις που διανθίζουν το πρόγραμμά τους; Τι είδους θεάματα προσφέρουν; Πώς μπορούν αυτά να ψυχαγωγήσουν και να ενημερώσουν, να μορφώσουν και να μη παραμορφώσουν την πραγματικότητα και τον αποδέκτη των θεαμάτων;
Ο επιστημολόγος Καρλ Ποππέρ ορθά είχε επισημάνει ότι τόσο μεγάλη είναι η δύναμη που ασκεί η τηλεοπτική εικόνα στον σύγχρονο άνθρωπο, ώστε έχει φτάσει η φράση «η τηλεόραση είπε» να σημαίνει ότι μιλάει κάποιος ως Θεός ή εξ’ ονόματος του Θεού… Αυτό το έχουν εννοήσει από ενωρίς οι πολιτικοί, οι οποίοι φρόντισαν να χειραγωγούν τα κανάλια και να τα έχουν υπό τον έλεγχό τους, αν δεν μπορούν να έχουν τα δικά τους με το ανάλογο πολιτικό όφελος.
Η τηλεόραση έγινε ο θρασύς επισκέπτης που θρονιάστηκε στο σπίτι μας και εκτόπισε όλες τις προηγούμενες ενασχολήσεις του ανθρώπου και τον αξιακό του κόσμο. Με την εγκατάσταση και τη χρήση του τηλεοπτικού δέκτη, οι οικογένειες έχασαν τη συνοχή τους, αφού το κάθε σύγχρονο σπίτι διαθέτει τουλάχιστον δύο αν όχι τρεις τηλεοπτικές συσκευές, ώστε κάθε μέλος της οικογένειας να βλέπει τα προγράμματα της δικής του προτίμησης.
Αλλά και οι επισκέψεις, οι κοινωνικές συναναστροφές σιγά-σιγά, εκτοπίστηκαν και αντικαταστάθηκαν από την εύκολη λύση της ψυχαγωγίας: την τηλεόραση. Κάποτε οι άνθρωποι συζητούσαν και επικοινωνούσαν μεταξύ τους. Σήμερα κάθονται βουβοί μπροστά σ’ ένα γυάλινο κουτί και κουράζουν τα μάτια τους με την… τσίχλα των ματιών. Η οικογενειακή εστία κάποτε ήταν το τραπέζι και τον χειμώνα το τζάκι. Τώρα είναι η συσκευή της τηλεόρασης…
Μια πρόσφατη στατιστική έρευνα που έγινε στη χώρα μας κατέδειξε ότι ο μέσος Έλληνας δαπανά γύρω στις 3,5 έως 4 ώρες ημερησίως μπροστά στον δέκτη της τηλεόρασης. Αυτό είναι πανευρωπαϊκό ρεκόρ! Σημαίνει ουσιαστικά σχεδόν όλο τον ελεύθερο χρόνο του, αν υπολογίσει κανείς τον χρόνο εργασίας, τον χρόνο για ύπνο κλπ.
Βέβαια, περισσότερο χρόνο δαπανούν οι πιο απλοί, οι αμόρφωτοι και οι ημιμαθείς, εν σχέσει με τους μορφωμένους οι οποίοι απαρέσκονται να τρέφονται με τα ξυλοκέρατα των τηλεοπτικών σταθμών που αφειδώς προσφέρουν στους μαζικούς καταναλωτές τους. Είναι γνωστό ότι οι τηλεοπτικοί σταθμοί —ιδιαίτερα οι ιδιωτικοί— δίνουν στον κόσμο αυτό που αρέσει, σ’ έναν φαύλο κύκλο προσφοράς και ζήτησης.
Το φαινόμενο δεν είναι ίσως ανεξάρτητο από το θλιβερό φαινόμενο του αναλφαβητισμού που εξακολουθεί να υπάρχει σε μεγάλο βαθμό στη χώρα μας και από το φαινόμενο της περιορισμένης αναγνωσιμότητας έντυπης ύλης και ιδίως ποιοτικών βιβλίων.
Και πάλι οι στατιστικές μάς αποκαλύπτουν ότι οι αναλφάβητοι στη χώρα μας ανέρχονται σε μεγάλο ποσοστό (οι περισσότεροι βέβαια, βρίσκονται σε χωριά και επαρχίες). Το 33,68% των ατόμων ηλικίας 20 έως 64 ετών δεν έχουν τελειώσει ούτε την υποχρεωτική σχολική εκπαίδευση! Σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα, το 65% των Ελλήνων δεν διαβάζουν ποτέ και καμιά εφημερίδα (άλλες μεσογειακές χώρες, όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία, έχουν χαμηλότερο ποσοστό μη αναγνωστών εφημερίδων: 47%). Αυτοί που διαβάζουν βιβλία υπολογίζονται γύρω στις 300.000–400.000. Από αυτούς πάλι, κάποιες χιλιάδες διαβάζουν μόνο βιβλία της ειδικότητάς τους (ως επιστήμονες), κάποιες άλλες χιλιάδες διαβάζουν ιστορικά βιβλία, βιογραφίες ή βιβλία κοινωνικού περιεχομένου και κάποιοι άλλοι λογοτεχνία (η ποίηση καταλαμβάνει την τελευταία βαθμίδα). Πολλοί διαβάζουν παραλογοτεχνία και βιβλία παραψυχολογίας και αποκρυφισμού (που κι αυτός ανθεί στην εποχή μας όλως παραδόξως).
Η δυναμική εισβολή της τηλεοπτικής εικόνας είχε σαν αποτέλεσμα να αυξάνονται συνεχώς οι λεξιμάχοι εις βάρος των εικονοκλαστών, ο αριθμός των οποίων λιγοστεύει με το μονοπώλιο της τηλεόρασης και του home-cinema που κερδίζει συνεχώς έδαφος. Το αξιοσημείωτο ακόμα είναι ότι η τηλεόραση καθορίζει αποφασιστικά και τα θέματα που σχολιάζει ο τύπος. Τα επιβάλλει. Μ’ αυτόν τον τρόπο το κοινό διαμορφώνει κουλτούρα και αξίες. Η τηλεόραση διαμορφώνει χαρακτήρες και εθίζει στην παραβατικότητα, όπως δείχνουν νεότερες έρευνες ειδικών.
Το θέμα προσφέρεται σε έναν βαθύτερο προβληματισμό. Όχι μόνο στο τι προσφέρει και τι δύναται να προσφέρει η τηλεοπτική οθόνη με τις άφθονες ταινίες βίας, τρόμου, σεξ, κακόγουστων σινε-ρομάντζων και αποβλακωτικών σαπουνόπερων, με την πλεονάζουσα παραπληροφόρηση από τηλεπαρουσιαστές με απαστράπτουσα ημιμάθεια, με εστιασμό του ενδιαφέροντος σε ανούσιες και δευτερεύουσας φύσης λεπτομέρειες της ιδιωτικής ζωής τηλεαστέρων, ηθοποιών, τραγουδιστών, τραγουδοποιών, ποδοσφαιριστών κ.ά.
Το ερώτημα είναι, μήπως σ’ αυτό το φαινόμενο συντελεί όχι μόνον η απάθεια των κυβερνώντων, όχι μόνο η ραθυμία του σύγχρονου ανθρώπου να διαβάσει, να μελετήσει, να προβληματιστεί και να επιλέξει το πνευματικό του διαιτολόγιο, αλλά και η εκδοτική παραγωγή η οποία μετ’ εκπλήξεως, όπως μπορεί κάποιος να παρατηρήσει, ναι μεν έχει πολλούς τίτλους να παρουσιάσει κατ’ έτος, με ελάχιστα όμως θετικά και επιθυμητά θεματολόγια, που μάλλον αφήνουν αδιάφορο τον μέσο αναγνώστη ή τον απωθούν μετά από κάποιες σελίδες ανάγνωσης, παρά τους διθύραμβους για ευπώλητα best sellers.
Ασφαλώς και δεν θα μπορέσει να αντιπαλέψει ο γραπτός λόγος την εικόνα, το βιβλίο την τηλε-εικόνα, αν το τελευταίο δεν γίνει πιο ποιοτικό αλλά και πιο εύπεπτο και προσιτό οικονομικά στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, που θα πρέπει να μην αρκείται σε «άρτον και θεάματα» μόνον, αλλά σε διατροφή υψηλότερης στάθμης —θέμα παιδείας ασφαλώς.