«Ένας αληθινά πνευματικός άνθρωπος ξέρει να γελά.
Το χιούμορ εμπεριέχει την επίγνωση του θανάτου».
Ουμπέρτο Έκο
Το ζώο δεν γελά. Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που έχει το γέλιο, τη διάθεση του κωμικού». Ο αφορισμός αυτός του σατιρικού Εμ. Ροΐδη είναι απόλυτα σωστός.
Τα τελευταία χρόνια όμως αποδείχθηκε και κάτι ακόμα πιο σημαντικό που αγνοούσαμε μέχρι τώρα: ότι το χιούμορ όχι μόνον δίνει αξία στην ανθρώπινη ζωή, αλλά —όσο παράξενο κι αν φαίνεται— σώζει και την ίδια τη ζωή!
Η λέξη χιούμορ προέρχεται από το λατινικό humor και σημαίνει υγρασία, χυμός, και έχει σχέση με τη θεωρία του Γαληνού, σύμφωνα με την οποία η αναλογία του χυμού στο ανθρώπινο σώμα προσδιορίζει και τον χαρακτήρα του ανθρώπου. Σημαίνει συνήθως το αστείο ή το ευφυολόγημα που καλύπτεται με σοβαροφανές ύφος. Αυτό το είδος του αστείου καλλιεργήθηκε κυρίως στην Ευρώπη (και Αμερική), αλλά ιδιαίτερα στην Αγγλία. Σιγά σιγά όμως, η αρχική έννοια του χιούμορ διευρύνθηκε και επεκτάθηκε και σ’ άλλα, στάδια, με αποτέλεσμα σήμερα η λέξη να περιλαμβάνει κάθε έκφραση και είδος που προκαλεί το γέλιο: το λογοπαίγνιο, τη σκωπτική διάθεση, το ανέκδοτο, το παράδοξο, το ευφυολόγημα, το καλαμπούρι, τη σάτιρα, τη μείωση σημασίας κάποιου γεγονότος, που οι Άγγλοι αποκαλούν understatement. Αλλά, και την κατανόηση ή επιείκεια για κάθε τι το ελαττωματικό ή ατελές της ζωής. Συνήθως πνευματώδεις αφορισμοί που εκφέρονται αυθόρμητα και απροσδόκητα, προκαλούν το ξάφνιασμα και το γέλιο. Γι’ αυτό μπορούν να ενταχθούν και αυτοί στην έννοια του χιούμορ. Γνωστό είναι επίσης και το λεγόμενο black humor που τονίζει μια τραγική κατάσταση ή έναν παραλογισμό της ζωής, και συνήθως αστειεύεται με μακάβρια θέματα.
Το χιούμορ όμως έχει και άλλες προεκτάσεις, όπως επεσήμαναν διάφοροι ερευνητές.
Κατ’ αρχήν, έχει διαπιστωθεί ότι οι μεταφυσικές διεγέρσεις του ανθρώπου εκδηλώνονται με σωματικό τρόπο και, συνήθως, με το κλάμα και το γέλιο, που βρίσκονται σε συγγένεια μεγάλη μεταξύ τους, αφού δεν είναι σπάνιο φαινόμενο να γελάει κανείς με δάκρυα (κλαυσίγελως). Πολύ περισσότερο, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι το αληθινό γέλιο κατέχει μόνο ο άνθρωπος (μερικά ζώα έχουν μόνο μειδίαμα χαράς), γιατί ο άνθρωπος είναι μεταφυσικό όν· μόνον αυτός σκέπτεται τον εαυτό του, τα γύρω από τον εαυτό του και τα πέραν του εαυτού του. Δηλαδή, έχει θρησκευτικότητα και ερωτισμό (δύο όψεις του αυτού νομίσματος). Και γέλιο σημαίνει καλυμμένη θρησκευτικότητα (S. V. Radeski). 0 Μπερξόν, στο περίφημο δοκίμιό του Το γέλιο, διευρύνοντας τον ορισμό του κωμικού, πρότεινε να ορίζεται ο άνθρωπος όχι απλά ως το ζώο που ξέρει να γελά, αλλά και ως το ζώο που προκαλεί το γέλιο στα όμοιά του...
Το χιούμορ μπορεί να δώσει διέξοδο σε δύσκολες καταστάσεις. Μπορεί να γεφυρώνει τις αντιθέσεις μας. Μπορούμε να γελάσουμε, εκεί που θα μπορούσαμε να θυμώσουμε, και αντί να θυμώσουμε. Με το χιούμορ, δηλαδή, μπορούμε να ξεπεράσουμε κάτι για το οποίο δεν υπάρχει πραγματική αιτία για γέλιο. Αν αναγνωρίζει κανείς ότι παρά τις προκλήσεις της ζωής η ζωή συνεχίζεται, βλέπει τον εαυτό του με ελαφρότητα και τότε έχει αίσθηση του χιούμορ. Το χιούμορ χρειάζεται να λειτουργεί τις ώρες της έντασης. Και λειτουργεί πραγματικά θαυμάσια ως καθαρτήριο αγχολυτικό. Ακόμα, κι όταν επιπλήξεις κάποιον, αντί να πληγώσεις τον εγωισμό του, μπορεί να το κάνεις αυτό μ’ ένα αστείο. Μ’ έναν υπαινιγμό που προκαλεί το γέλιο· δηλαδή, με τη βοήθεια του χιούμορ. Αρκεί να υπάρχει σ’ αυτό λεπτότητα και τακτ. Γιατί αλλιώς υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να μετατραπεί το αστείο σε έκδηλη ειρωνεία και σαρκασμό, πράγμα που θα επιφέρει τα αντίθετα αποτελέσματα. 0 σαρκασμός βέβαια δεν είναι θανατηφόρος. Είναι όμως ψυχοφθόρος, αφού θανατώνει τη χαρά που προκαλεί το χιούμορ...
* * *
Το χιούμορ το χρησιμοποιούσαν ως μέσο προσέγγισης των ανθρώπων και διάδοσης της διδασκαλίας τους, μεγάλοι δάσκαλοι της αρχαιότητας. 0 Δημόκριτος, π.χ., θεωρούσε ύψιστο αγαθό και σκοπό του βίου την ευθυμία. Κατά τον Δημόκριτο «ο εύθυμος άνθρωπος σκέπτεται πάντοτε πράξεις δίκαιες και νόμιμες. Οι στενοχώριες έχουν να κάνουν με την κακία». 0 ίδιος ήταν άνθρωπος εύθυμος και με χιούμορ. Κι επειδή γελούσε συχνά, οι σύγχρονοί του τον αποκαλούσαν Γελασίνο. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε, ότι και ο Χριστός είχε εκδηλώσει σε πολλές περιπτώσεις την αίσθηση του χιούμορ είτε με τη μορφή των αφορισμών του, είτε με θαυμάσια λογοπαίγνια. 0 αφορισμός, π.χ., «άφες τους νεκρούς θάψαι τους εαυτών νεκρούς» περιέχει ασφαλώς χιούμορ. Αλλά η έντασή του περιορίζεται από τα επόμενα λόγια του Ιησού, που μεταδίδουν ένα αίσθημα επείγοντος και σοβαρότητας. Τα λόγια του Χριστού προς τον Πέτρο «συ ει Πέτρος και επί ταύτης της πέτρας, οικοδομήσω μου την εκκλησίαν», είναι ένα λογοπαίγνιο με χιούμορ, που κάνει επιτυχή χρήση παρήχησης μεταξύ της λέξης Πέτρος (Κηφάς=πέτρα) και της λέξης πέτρα. Το ίδιο μπορεί να λεχθεί στην απάντησή του, προς τον Πέτρο: «Δεν σοι λέγω επτάκις αλλά έως εβδομηκοντάκις επτά».
Το λογοπαίγνιο χρησιμοποιούσαν κατά κόρον οι αρχαίοι Έλληνες και ιδιαίτερα ο Αριστοφάνης. Γνωστό και ωραιότατο είναι το λογοπαίγνιο του Αντισθένη δασκάλου του κυνικού Διογένη. Κάποτε, είπε σ’ έναν μαθητή του πως θα έπρεπε να εφοδιασθεί με ένα καινούριο βιβλίο με την εξής υπαινικτική και αμφίσημη φράση: «Έχεις χρείαν βιβλιαρίου καινού (και νου)».
Επίσης, χιουμορίστας θεωρούνταν και ο Ιούλιος Καίσαρ. Σε μία περίπτωση, φέρεται ότι είπε σε κάποιον αξιωματούχο που είχε θάψει τον πατέρα του στον αγρό του και τον είδε να τον οργώνει: «Βλέπω πως καλλιεργείς τη μνήμη του πατέρα σου!».
***
Στενή είναι η σχέση του χιούμορ με την ποίηση, όπως είχε ήδη επισημάνει ο Robert Frost. Μόνο αν βλέπει κανείς με αισιοδοξία τη ζωή και με ευθυμία και χιούμορ τα προβλήματά της, μπορεί να συνεχίζει να είναι ποιητής. 0 απαισιόδοξος ή θα θέσει τέρμα στην ποίηση ή στη ζωή του ή και στα δύο (π.χ. Καρυωτάκης). Άλλωστε, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, είναι γνωστή η σατυρική ποίηση που έχει σκοπό να χαρίσει την ιλαρότητα, τον περίγελο ακόμα και στα πιο σοβαρά πράγματα. Ενώ η κωμωδία, ως θεατρικό είδος, είναι ένα από τα πιο ευχάριστα στο κοινό. Οι κωμωδίες σατιρίζουν και διακωμωδούν ελαττώματα, αδυναμίες ανθρώπων (όπως Ο Αρχοντοχωριάτης, Ο κατά φαντασίαν ασθενής του Μολιέρου) ή πολιτικών (επιθεώρηση).
Το ευφυολόγημα είναι ένα είδος χιούμορ που λίγοι μπορούν να διαθέτουν, και ακόμα πιο λίγοι που το διαθέτουν, να το αξιοποιούν. Είναι κάτι που αποτελεί την ολοκλήρωση του χιούμορ και συνήθως έλκει τον σπινθηρισμό του από την αντίθεση και την αντιστροφή. Η απάντηση π.χ., στη γνωστή τετριμμένη δικαιολογία βραδυπορούντος, «Χίλια συγνώμη» — «Μα αρκούμαι και σε πεντακόσια!», είναι ένα χιουμοριστικό ευφυολόγημα που παράγεται από την αντίθεση· αποκαλύπτει την ετοιμότητα του πνεύματος, τη σπιρτάδα και τη φυσική ιδιότητα της ευφυΐας. 0 Κόλεριτζ σωστά έλεγε ότι «κανένα μυαλό δεν είναι καλά οργανωμένο, αν του λείπει η αίσθηση του χιούμορ».
Χιουμοριστικά ευφυολογήματα μας έχουν αφήσει όλοι οι μεγάλοι διανοητές. Ακόμα και ο Βολταίρος που απαξιούσε το χιούμορ και τα λογοπαίγνια. Σ’ αυτόν, όμως, ανήκουν δύο απ’ τα πιο περίφημα δηκτικά ευφυολογήματα, όπως: «Ο τάδε δεν υπήρξε τίποτα, ούτε καν ακαδημαϊκός!» Και ένα άλλο περίφημο που είπε για έναν αντίπαλό του, ο οποίος επέκρινε τα έργα του: Γι’ αυτόν, είπε ο Βολταίρος, «κάποτε τον δάγκωσε ένα φίδι και ψόφησε το φίδι απ’ το φαρμάκι της πένας του»!
Χιουμορίστας, βέβαια, δεν είναι πάντοτε εκείνος που έχει εύθυμη διάθεση, ούτε εκείνος που «αντιλαμβάνεται» όλα τα πράγματα ως αστεία. Είναι όμως εκείνος που γελά και βρίσκει αιτίες να γελά, ακριβώς γιατί βλέπει τα πράγματα ότι παραείναι σοβαρά...
* * *
Κοντολογίς, το χιούμορ δίνει αξία, ποιότητα στη ζωή, αφού μας εξοπλίζει με την ικανότητα να βλέπουμε το πρόβλημα και το παράδοξο που μας απειλεί με ευθυμία, πράγμα που μας βοηθά να έχουμε υπό έλεγχο την κατάσταση και ψυχραιμία. Με το χιούμορ γινόμαστε πιο δημιουργικοί και παραγωγικοί σε κατάσταση πίεσης, γιατί το γέλιο λειτουργεί ως αγχολυτικό.
Ευχάριστα είναι τα νέα —για χιουμορίστες και μη— για την αξία του γέλιου. Οι έρευνες έχουν καταδείξει ότι το γέλιο είναι το καλύτερο φάρμακο, γιατί έχει άμεση ηρεμιστική ικανότητα. Στην αρχή ανεβάζει συντομότατα για λίγα δευτερόλεπτα την πίεση του αίματος και την καρδιακή συχνότητα. Μετά ελαττώνει και τα δύο, και την αρτηριακή πίεση και τη συχνότητα. Αλλά το πιο σημαντικό που έγινε κατανοητό στα τελευταία χρόνια, είναι ότι το γέλιο αυξάνει την έκκριση ενδορφινών, των ορμονών δηλαδή που παράγει ο εγκέφαλος. 0 ενδορφίνες είναι οι μορφίνες, τα παυσίπονα που παράγει ο οργανισμός. Προκαλούνται συνήθως μετά από συχνή και συστηματική άσκηση (και το σεξ). Με το παρατεταμένο γέλιο μειώνεται ο πόνος, ασκείται η καρδιά, βελτιώνεται η κυκλοφορία του αίματος. Επίσης, ασκούνται οι μύες του προσώπου, του λαιμού, του στήθους και των ματιών που αποβάλλουν δάκρυα! Σύμφωνα με μια έρευνα, ένα λεπτό γέλιου, ισοδυναμεί με σαράντα πέντε λεπτά χαλάρωσης.
Αυτές τις γνώσεις έρχονται σήμερα να αξιοποιήσουν γιατροί και ψυχολόγοι, που εντάσσουν θεραπευτικά προγράμματα γέλιου στους ασθενείς τους. Προγράμματα που ανεβάζουν την ποιότητα της ζωής. Γι’ αυτό δεν είναι παράδοξο που υπάρχει μια θρησκεία, η Talsokyo, που αριθμεί πάνω από 2.000.000 οπαδούς, οι οποίοι αντιμετωπίζουν και τις μεγαλύτερες συμφορές, ακόμα και τον θάνατο, και τις κηδείες, με το γέλιο. Αλλιώς αποβάλλονται από μέλη της θρησκείας! Αλλά ας μη πάμε μακριά. «Κλινική του γέλιου» —έτσι χαρακτηρίστηκε από τους ιδρυτές της— λειτουργεί και στη χώρα μας. Στόχος της; Το γέλιο, το θεραπευτικό γέλιο, που επιτυγχάνεται με το χαρούμενο τρόπο σκέψης, με την αγάπη και την ενεργητικότητα...
Αυτοί που δεν έχασαν το νόημα της ζωής είναι αυτοί που έμαθαν να γελάνε σ’ όλη τους τη ζωή. Αυτοί που παρέμειναν μεγάλα παιδιά. Τα μικρά παιδιά γελάνε κατά μέσον όρο τετρακόσιες φορές την ημέρα. Οι μεγάλοι, όταν ενηλικιωθούν, μόνο δεκαπέντε.
Αν θέλετε, λοιπόν, να σώσετε την καρδιά σας, γελάτε με την καρδιά σας. Το από καρδιάς γέλιο θεραπεύει της καρδιάς τη θλίψη. Και την επόμενη φορά που θα εξοργισθείτε, θυμηθείτε: χρειάζονται πολλοί μύες του σώματός σας για να κατσουφιάσετε, αλλά μόνο λίγοι, ελάχιστοι, για να χαμογελάσετε...