Αναζητώντας την οικουμενική γνώση.
Επιστήμη ή Θεός;
του John Polkinghorne
Τον τελευταίο καιρό πληθαίνει η εμφάνιση βιβλίων από φυσικούς επιστήμονες με άξονα αναφοράς τη μεταφυσική και ιδιαίτερα το πρόβλημα του Θεού. Παίζει ο Θεός ζάρια; Ο Θεός και μοντέρνα φυσική είναι μερικοί τίτλοι ξένων επιφανών συγγραφέων μεταφρασμένων στα ελληνικά για το πυρίκαυστο αυτό θέμα.
Ο John Polkinghorne είναι φυσικός επιστήμονας, ειδικευμένος στη φυσική στοιχειωδών σωματιδίων, αναγνωρισμένος στην επιστημονική κοινότητα για την προσφορά του στο συγκεκριμένο τομέα. Το γεγονός αυτό δεν τον εμπόδισε παράλληλα, να είναι κι ένας θεολόγος stricto sencu, αφού το 1982 χειροτονήθηκε ιερέας της Αγγλικανικής Εκκλησίας. Το βιβλίο του με τίτλο Θεός ή Επιστήμη; (Beyond Science) αποτελεί μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση και ερμηνευτική των σχέσεων θρησκείας και επιστήμης.
Ο συγγραφέας, ως επιστήμονας, θέτει τα πράγματα στη σωστή τους θέση εκτιμώντας την προσφορά της επιστήμης στο σύγχρονο άνθρωπο, και ιδίως των μαθηματικών για την κατανόηση του κόσμου. Ωστόσο, αποφεύγει τη ροπή προς τον επιστημονισμό, τον ισχυρισμό δηλαδή, πως η επιστήμη είναι το παν. Ή όπως είχε τοποθετήσει πριν από μερικές δεκαετίες κάποιος άλλος συγγραφέας το ζήτημα, λέγοντας ότι φθάσαμε να θεωρούμε την επιστήμη σαν μια «ιερή αγελάδα», που της πρέπει η λατρεία, και τα συμπεράσματά της «θέσφατα» μη επιδεχόμενα αντιρρήσεις.
Ο Polkinghorne δείχνει ότι τα συμπεράσματα της επιστήμης είναι από τη φύση τους (ως εκ της φύσεως της ίδιας της επιστημονικής γνώσης) αναγκαστικά προσωρινά, υποκείμενα σε κάθε λογής αναθεωρήσεις ή και ανατροπές προηγουμένων θέσεων. Αυτό ισχύει κυρίως στις επιστημονικές θεωρίες, όπου κάθε νεότερη, προσφυώς χαρακτηρίστηκε, ως ο επικήδειος λόγος μιας προγενέστερης. Άλλωστε οι ερμηνευτικοί ελιγμοί σε κάθε θέμα είναι πάμπολλοι.
Ο επιστημολόγος Carl Popper που μνημονεύει ο συγγραφέας, χάραξε το δρόμο για την επαλήθευση μιας θεωρίας με την περίφημη «αρχή της διαψευσιμότητας» τονίζοντας, ότι, εάν αδυνατούμε να αποφανθούμε κατά πόσον μια επιστημονική θεωρία είναι επιστημονική, μπορούμε τουλάχιστον να γνωρίζουμε πότε είναι ψευδής. Κι αυτό δεν είναι κάτι το ευκαταφρόνητο.
Ο συγγραφέας με σαφήνεια και γλαφυρότητα ξεδιπλώνει το νήμα της σκέψης του: «Εκτιμώ πάρα πολύ την επιστημονική ανακάλυψη, καθώς και το θαυμάσιο τοπίο που μας παρέχει, αλλά πολύ δύσκολα θα αποδεχόμουν ότι η επιστήμη αρκεί από μόνη της για να σβήσει εκείνη τη δίψα για κατανόηση, που αποτελεί φυσική επιθυμία του επιστήμονα…
Η επιστήμη θα έπρεπε να αποτελεί μέρος της κοσμοθεώρησης όλων των ανθρώπων, αλλά δεν θα έπρεπε να μονοπωλεί την κοσμοθεώρηση κανενός. Ορθά θέτει το ερώτημα: «Μήπως η επιστήμη προχωρά στη διεκδίκηση της οικουμενικής γνώσης πολύ πέραν όσων μπορεί να ισχυριστεί ότι γνωρίζει σοβαρά;». Έτσι, ο συγγραφέας διανοίγει τη σκέψη μας και μας οδηγεί να υιοθετήσουμε τις απόψεις της ανθρωπικής αρχής (Anthropic Principle) των John D. Barrow and Frank Tipler. Αναλύει τις λεπτές εκείνες ισορροπίες της ύλης και της φύσης που αναδεικνύουν τη γη μας σαν ένα «σπίτι για τη ζωή». Η ύπαρξη της ζωής αυτής καθ’ αυτής υπόκειται στην ερμηνευτική ή των πολλών συμπάντων, ή στη δημιουργία. Την τελευταία, την αποδέχεται ο ίδιος, αφού η δημιουργία μπορεί να μας οδηγήσει στην πιο σωστή κατανόηση του σύμπαντος.
Ο Polkinghorne δεν αποφεύγει να θίξει και τα έσχατα ερωτήματα ή τα ερωτήματα περί των εσχάτων. Το τέλος του κόσμου το δέχεται στο απώτερο μέλλον, όπως δέχεται και την αναδημιουργία του. «Το σύμπαν θα πεθάνει», μας λέει, «αλλά ο θεός ενδιαφέρεται γι’ αυτό, θ’ αναστηθεί ακριβώς όπως εμείς θ' αναστηθούμε εκ νεκρών... πρόκειται για μια θαυμαστή, βαθιά μυστηριώδη και συναρπαστική ελπίδα». Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης οι απόψεις του για την ψυχή και τη μετά θάνατον τύχη της (η χριστιανική ελπίδα είναι ελπίδα του θανάτου και της ανάστασης, του τέλους και μιας νέας αρχής), καθώς και οι οικολογικές αντιλήψεις του που αναπτύσσει στο τελευταίο κεφάλαιο με τίτλο Υπεύθυνη συμπεριφορά.
Στο διαζευκτικό ερώτημα: Θεός ή Επιστήμη, ο συγγραφέας απαντά: Και Θεός και Επιστήμη, ή καλύτερα, επιστήμη που οδηγεί προς το Θεό, γιατί «η πραγματικότητα είναι πολλαπλώς διαστρωματωμένη, επειδή είναι δημιουργία. Πίσω από την επιστημονική τάξη του σύμπαντος βρίσκεται η Νόηση του Δημιουργού. Πίσω από την ανθρώπινη εμπειρία της ομορφιάς βρίσκεται η χαρά του Δημιουργού στη δημιουργία. Πίσω από τις ηθικές μας ενοράσεις βρίσκεται η κρίση της καλής και τέλειας βούλησης του Δημιουργού. Ουσιαστικά, πιστεύω ότι η μεγαλύτερη όλων των ενοποιημένων θεωριών, η πραγματική θεωρία του Παντός, παρέχεται από την πίστη στο Θεό».
Ένα «ανορθόδοξο βιβλίο» που αξίζει να διαβαστεί για να οδηγήσει σε νέους, γόνιμους προβληματισμούς.