Υπήρξε πραγματικά ο κήπος της Εδέμ;

* Κεφάλαιο από την αδημοσίευτη μελέτη μου "Τα παιδιά του Αδάμ".

Για τους πιστούς αναγνώστες της Βίβλου ο κήπος της Εδέμ (Gan Eden = κοιλάδα καρποφόρος), ή ακριβέστερα ο Κήπος στην Εδέμ όπου έζησε ο πρώτος άνθρωπος Αδάμ, με την πρώτη γυναίκα την Εύα, ήταν ένας αληθινός γεωγραφικός χώρος. Δεν ήταν προϊόν φαντασίας… ούτε προϊόν κάποιας Εβραϊκής μυθολογίας, δανεισμένης μάλιστα, από Σουμεριακούς ή Βαβυλωνιακούς μύθους⁽¹⁾. Και τούτο, διότι, οι μεταγενέστεροι συγγραφείς της Βίβλου, αναφέρονται σ’ αυτόν ως έναν πραγματικό κήπο, ως «κήπο του Θεού» (Gan Elohim) (πρβλ. Γεν. 13:10, Ιεζεκ. 28:13, 31:8,18, 36:35, Ιωήλ 2:3, Ησ. 51:3). Ιδιαίτερα ο συντάκτης της Γένεσης, μας δίνει λεπτομερή περιγραφή του τόπου και τον προσδιορίζει επαρκώς (Γεν. 2:8-14):

«Καὶ ἐφύτευσεν ὁ Θεὸς παράδεισον ἐν ᾿Εδὲμ κατὰ ἀνατολὰς καὶ ἔθετο ἐκεῖ τὸν ἄνθρωπον, ὃν ἔπλασε. Καὶ ἐξανέτειλεν ὁ Θεὸς ἔτι ἐκ τῆς γῆς πᾶν ξύλον ὡραῖον εἰς ὅρασιν καὶ καλὸν εἰς βρῶσιν καὶ τὸ ξύλον τῆς ζωῆς ἐν μέσῳ τοῦ παραδείσου καὶ τὸ ξύλον τοῦ εἰδέναι γνωστὸν καλοῦ καὶ πονηροῦ. Ποταμὸς δὲ ἐκπορεύεται ἐξ ᾿Εδὲμ ποτίζειν τὸν παράδεισον· ἐκεῖθεν ἀφορίζεται εἰς τέσσαρας ἀρχάς, ὄνομα τῷ ἑνὶ Φισῶν· οὗτος ὁ κυκλῶν πᾶσαν τὴν γῆν Εὐιλάτ, ἐκεῖ οὗ ἐστι τὸ χρυσίον· τὸ δὲ χρυσίον τῆς γῆς ἐκείνης καλόν· καὶ ἐκεῖ ἐστιν ὁ ἄνθραξ καὶ ὁ λίθος ὁ πράσινος. Καὶ ὄνομα τῷ ποταμῷ τῷ δευτέρῳ Γεῶν· οὗτος ὁ κυκλῶν πᾶσαν τὴν γῆν Αἰθιοπίας. Καὶ ὁ ποταμὸς ὁ τρίτος Τίγρις· οὗτος ὁ προπορευόμενος κατέναντι ᾿Ασσυρίων. ὁ δὲ ποταμὸς ὁ τέταρτος Εὐφράτης».

Και σε σύγχρονη μετάφραση:

«Ύστερα ο Κύριος ο Θεός φύτεψε έναν κήπο στην Εδέμ προς την Ανατολή, όπου έβαλε τον άνθρωπο που είχε πλάσει. Έκανε να βλαστήσουν από τη γη όλα τα είδη των δέντρων… Από την Εδέμ πήγαζε ένα ποτάμι και πότιζε τον κήπο, κι από κει διαχωριζόταν σε τέσσερις ποταμούς. Το όνομα του ενός είναι Φισών και περικυκλώνει όλη τη χώρα Ευειλά, όπου υπάρχει το χρυσάφι. Το χρυσάφι εκείνης της χώρας είναι καθαρό· εκεί υπάρχει και το βδέλλιο και ο λίθος όνυχας. Το όνομα του δεύτερου ποταμού είναι Γιχών και περικυκλώνει όλη τη χώρα Χους. Το όνομα του τρίτου ποταμού είναι Τίγρης. Αυτός ρέει ανατολικά της Ασσυρίας. Και ο τέταρτος ποταμός είναι ο Ευφράτης» (Μεταφρ. Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας).

Στέκομαι εδώ ιδιαίτερα στην φράση: «Ποταμός δε εξήρχετο εκ της Εδέμ για να ποτίζει τον παράδεισον· και εκείθεν εμερίζετο εις τέσσαρας κλάδους» (Γεν. 13:10)⁽²⁾. Επιπλέον, διαβάζουμε ότι ο Κάιν, μετά την δολοφονία του Άβελ, «εξήλθεν από προσώπου του Κυρίου, και κατώκησεν εν τη γη Νωδ, προς ανατολάς της Εδέμ» ⁽³⁾.

Αυτές οι σαφείς βιβλικές δηλώσεις, δεν αφήνουν χώρο για υποθέσεις και θεωρίες συγχρόνων θεολόγων, που θέλουν τον Κήπο της Εδέμ, τον αρχέγονο παράδεισο (η λ. από την περσική λέξη pardes = κήπος τρυφής)⁽⁴⁾, παντού και… πουθενά, και οπουδήποτε, σε οποιαδήποτε περιοχή της γης. Διότι, ο παράδεισος, έχει τάχα μόνο πνευματική έννοια, και ο αριθμός τέσσερα, των ποταμών, ενέχει την έννοια της παγκοσμιότητας. Σύγχυση δημιούργησαν ο Ιουδαίος ιστορικός Ιώσηπος (Ιουδ. αρχαιολ. Α’ α, 3), και κάποιοι πατέρες της Εκκλησίας, που εντόπισαν, τάχα, τον Φισών και Γεών, στον Νείλο και Γάγγη! ⁽⁵⁾

Αλλά, οι ειδικοί αρχαιολόγοι και οι βιβλικοί λόγιοι, δεν έχουν καμία αμφιβολία ότι ο συντάκτης της Γένεσης μιλούσε για συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο και τόπο, που μπορούσαν να (ανα)γνωρίζουν οι αναγνώστες. Γίνεται συγκεκριμένη μνεία για την περιοχή (χώρα) Χους (περιοχή ανατολικά του Τίγρη, όχι την Αιθιοπία, όπως νομίστηκε εσφαλμένα και μεταφράστηκε από τους Ο’) και Αβιλά ή Ευειλά και Ασσυρία, όπως ήταν γνωστές τότε, και ότι υπήρχαν εκεί και χρυσίον και πολύτιμοι λίθοι (βδέλλιον = όνυχας). Αυτές οι περιοχές έλαβαν τις ονομασίες τους προφανώς από τους άμεσους απογόνους του Νώε (βλ. Γεν. 10:7,22,29). Και είναι εντυπωσιακό το ότι, ο συντάκτης, χρησιμοποιεί χρόνο ενεστώτα (εκεί εστίν) όχι παρελθόντα. Πράγμα που σημαίνει ότι οι περιοχές αυτές ήταν αναγνωρίσιμες στην εποχή του. Ο Ε. Σπέισερ, μάλιστα, αφιέρωσε και ειδική μελέτη για να καταδείξει του λόγου το αληθές⁽⁶⁾. Αξιοσημείωτο πάντως είναι ότι η λέξεις Εδέμ (Eden) και ed (Γεν. 2:6) για τη γη, είναι Σουμεριακές, δηλ., αρχαιότατες, άρα ανάγονται στην 4^η χιλιετηρίδα π.Χ.!

Ο αρχαιολόγος David Rohl υπογραμμίζει: «Η Βίβλος δεν είναι ούτε θα πρέπει να εκλαμβάνεται ως βιβλίο μυθολογίας, αλλά βιβλίο ιστορίας που εκθέτει πραγματικά γεγονότα» ⁽⁷⁾.

Παρά τις δυσκολίες να εντοπιστεί η ακριβής τοποθεσία του κήπου της Εδέμ, διότι η τοπογραφία θα πρέπει να άλλαξε δραστικά μετά τον Κατακλυσμό, κι ενώ κάποιοι παλιοί (Καλβίνος, Ντέλιτς) και κάποιοι νέοι ερμηνευτές υπέδειξαν την νότια περιοχή κοντά στον Περσικό Κόλπο, ως πιθανή, στις εκβολές των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη⁽⁸⁾, οι πιο πρόσφατες έρευνες δείχνουν την περιοχή κάτω από το όρος Αραράτ, πιθανόν κοντά στη λίμνη Βαν, απ’ όπου πηγάζουν οι Τίγρης (hiddeqel) και Ευφράτης (perat). Οι δύο άλλοι ποταμοί, Φισών και Γεών, άγνωστοι μέχρι σήμερα, για τους οποίους έγιναν ποικίλες υποθέσεις (μέχρι το Νείλο και τον Ινδό ποταμό, ή τον Γάγγη), είναι δυνατόν να αναγνωρισθούν με μεγάλο βαθμό πιθανότητας. Ο ερευνητής William Kelly πριν από πενήντα χρόνια είχε υποδείξει τον Γεών ως τον σημερινό Αράξη και τον Φισών ως τον σημερινό Φασι (σημερινό Ρυόνι) ως τους ποταμούς που αναφέρει η Γένεση, άποψη που θεμελιώνεται από πολλές άλλες παρατηρήσεις⁽⁹⁾.

Σύμφωνα με τον Βρετανό αρχαιολόγο Ντέιβιντ Ρολ (David Rohl), ο βιβλικός παράδεισος ήταν εκεί που ανακαλύφτηκε το πρώτο σιταροχώραφο της ανθρωπότητας στις όχθες της λίμνης Ουρμία του Αζερμπαϊτζάν, κοντά στο σύγχρονο Γκομπέκλι Τέπε (Göbekli Tepe). Οι έρευνές του και οι απόψεις του, επικυρώθηκαν από τη μελέτη γενετικής των βιολόγων του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ της Γερμανίας που ανακάλυψαν ότι, η εξημέρωση του σιταριού συνέβη μια φορά και ξεκίνησε πριν από λίγες χιλιετίες απ’ αυτό το γεωγραφικό σημείο του πλανήτη!⁽¹⁰⁾

Ο ίδιος αρχαιολόγος υποστηρίζει ότι ο Γεών, δεν είναι κανείς άλλος από τον αρχαίο ποταμό Αράξη, αφού αυτός ήταν γνωστός πριν από την ισλαμική εισβολή του 8^ου μ.Χ. αι. ως Γκαϊχούν όπως έδειξε ο Βρετανός ερευνητής Ρέτζιναλ Γουόκερ (Reginal Walker) σε ειδική έρευνά του που δημοσίευσε το 1986. Ο Αράξης ακόμα και σήμερα πηγάζει από το Αραράτ, όχι μακριά από τον Ευφράτη και χύνεται στην Κασπία θάλασσα. Γι’ αυτόν τον ποταμό με το άγριο και ορμητικό νερό κάνουν λόγο αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Βιργίλιος⁽¹¹⁾, αλλά πολύ περισσότερο ο Ηρόδοτος, που γνώριζε όλη την περιοχή και την ευφορία ης γης⁽¹²⁾, και ο Γεωγράφος Στράβων που διαβεβαιώνει ότι στην γύρω περιοχή, η γη παρήγαγε καρπούς τρεις φορές μετά την πρώτη σπορά και μπορεί κάποιος να θερίζει 50 φορές περισσότερο από όσα σπέρνει! Ενώ, ο Φισών, που κύκλωνε τη γη Αβιλά ή Ευειλά, η οποία σαφώς φαίνεται από το Γεν. 10:30 βρισκόταν στην ορεινή περιοχή της Ανατολής (από τη Μησά ως τη Σεφάρ), δηλ. στην Αρμενία⁽¹³⁾, μοιάζει με ένα υδροφόρο στρώμα που βρέχει την εκεί περιοχή. Πηγάζει από τον Καύκασο και χύνεται προς την Μαύρη Θάλασσα. Το όνομα Φισών προέρχεται από τον Ουϊζούν. Το «ου» στα Εβραϊκά προφέρεται ως «φ» και το «ζ» ως «σ»⁽¹⁴⁾.

Στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξαν και άλλοι ερευνητές όπως ο ανθρωπολόγος – ιστορικός Ε.Κ. Victor Pearce και ο λόγιος G.T. Manley. Στο σχολιολόγιο του τελευταίου πριν από αρκετά χρόνια γίνεται η εξής παρατήρηση:

«Η Εδέμ της Γένεσης 2 είναι προφανώς η ίδια λέξη με τη Βαβυλωνιακή ‘Edinnu’ που προσδιορίζει ένα οροπέδιο ή μια στέπα… Η γη που βρισκόταν ανατολικά στις κοιλάδες του Τίγρη και του Ευφράτη ήταν γνωστή στους Κασσίτες ως Χους, που υποδηλώνει ότι ο Γεών ήταν ο Αράξης και ότι η Εδέμ ήταν στην περιοχή που προσδιορίζεται από τη Σουμεριανή παράδοση ως πηγή των μεγάλων ποταμών της Μεσοποταμίας»⁽¹⁵⁾.

Είναι χαρακτηριστικό παρατηρεί ο E.K. Victor Pearce ότι, το δροσερό αεράκι που περίεργα μνημονεύεται στο Γεν. 3:8 «περπατούσε στον κήπο κατά το διάστημα της ημέρας που φυσάει το αεράκι», είναι φαινόμενο που υπάρχει στα οροπέδια⁽¹⁶⁾.

Η άποψη αυτή που φαίνεται αρκετά θεμελιωμένη, ταιριάζει θαυμάσια με τα βιβλικά δεδομένα, διότι, το πιο λογικό και φυσικό είναι, να δεχθεί κανείς ότι, οι τέσσερις ποταμοί που πηγάζουν από κοινή πηγή, θα ήταν κοντά ο ένας στον άλλο. Επιπλέον αυτή η άποψη εναρμονίζεται με το γεγονός ότι ο Κήπος της Εδέμ, προφανώς ήταν περιτριγυρισμένος από τείχη – βουνά, όπως ακριβώς είναι η αίσθηση που δίνουν τα βουνά γύρω από την κοιλάδα που απλώνεται στα βουνά Ζάγρος του Ιρανικού Κουρδιστάν κοντά στα σύνορα του Ιράκ με την Τουρκία. Τα βουνά που περιβάλλουν την κοιλάδα εκεί είναι από κόκκινο άργιλο. Και η λέξη Αδάμ, κατά μία αποδεκτή ερμηνεία σημαίνει άνθρωπος εκ της γης (αδαμά), χοϊκός, ή καλύτερα, ‘άνθρωπος της κόκκινης γης’… Σύμπτωση; Μάλλον όχι…

Το ότι ο Κήπος περιβαλλόταν από βουνά, προκύπτει από το γεγονός ότι μετά την πτώση και την εξορία του αρχικού ζεύγους, μόνο στα ανατολικά του Κήπου τοποθετήθηκαν τα Χερουβείμ, για να φυλάνε τον δρόμο προς το δέντρο της ζωής, και όχι και από άλλες πλευρές, ή κατευθύνσεις. Ο Michael de Mauny στο ενδιαφέρον άρθρο του «Αναζητώντας τον Επίγειο Παράδεισο», αφού εξετάζει τις διάφορες εκδοχές ορθά καταλήγει: «Το μόνο συμπέρασμα που μπορεί να βγάλει κανείς από τα κείμενα αυτά είναι, προφανώς, ότι ο επίγειος Παράδεισος βρισκόταν στην περιοχή της Αρμενίας, από όπου πηγάζουν οι τέσσερις ποταμοί που αναφέρονται στην Γένεσι» ⁽¹⁷⁾.

Ο τόπος αυτός ήταν ο πλέον πρόσφορος και κατάλληλος για την μετέπειτα διασπορά των ανθρώπων στα διάφορα μέρη της γης, διότι παρατηρήθηκε ότι, ο τόπος βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή της Αρμενίας, η οποία βρίσκεται στο κέντρο των κυριότερων χωρών της γης προς τις οποίες αργότερα, έγινε ο διασκορπισμός των απογόνων του Νώε. Απέχει, δηλ., του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας, εξίσου όσο απέχει και του Βεριγγίου Πορθμού, της Νήσου Μαδαγασκάρης και της Ισλανδίας, του Ατλαντικού και Ειρηνικού Ωκεανού.

* * *

Δεχόμενος βέβαια κάποιος, ότι ο Κήπος της Εδέμ ήταν πραγματικός, αυτό δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην ότι, όλα όσα αναγράφονται και περιγράφονται στα πρώτα 3 κεφάλαια της Γένεσης, θα πρέπει να ερμηνευθούν κατά γράμμα και κυριολεκτικά. Υπάρχουν σημεία που είναι ανθρωπομορφικά (ο Θεός, μίλησε, έπλασε, φύσηξε πνοή, περπάτησε, κ.άλλ.), και άλλα που είναι εικονολογικά, ή συμβολικά. Αυτές οι εκφράσεις ήταν κατάλληλες για έναν απλό, ποιμενικό λαό όπως ήταν ο αρχαίος Ισραήλ. Τέτοια σημεία είναι: η δημιουργία της Εύας από την πλευρά (στοιχεία) του Αδάμ που, στην ουσία, ήταν ένας κλωνισμός, με την σύγχρονη επιστημονική έννοια. Ο τελευταίος, έγινε γνωστός με τον κλωνισμό της περίφημης προβατίνας Ντόλι, το 1996, από το μαστικό αδένα ενήλικου προβάτου. Ο Δημιουργός, θα μπορούσε κατά μείζονα λόγο, να ‘πλάσει’ τη γυναίκα από προϋπάρχον βιολογικό υλικό άλλου ανθρώπου, του Αδάμ.

Επίσης το «δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού» και το «δέντρο της ζωής» (που δεν κατονομάζονται, για να χρησιμοποιηθούν ως σύμβολα). Τα δύο δέντρα φαίνεται να ήταν πραγματικά δέντρα, ανάμεσα σε άλλα, αλλά τους προσδώθηκε από τον Θεό μεταφορική ή συμβολική σημασία. Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού, αντιπροσώπευε το αποκλειστικό δικαίωμα του Θεού να καθορίζει ή να θέτει για τον άνθρωπο τους κανόνες σχετικά με το τι είναι καλό και τι κακό, αν και, ο ίδιος ο άνθρωπος, θα μπορούσε σχετικά με βάση τη συνείδησή του και τον έμφυτο ηθικό νόμο να διακρίνει⁽¹⁸⁾.

Το δέντρο της ζωής προφανώς, αντιπροσώπευε το δώρο που θα χορηγούσε ο Θεός σε πιστούς και υπάκοους ανθρώπους, δηλ. την αιώνια ζωή (βλ. Ρωμ. 6:23). Απ’ αυτό το δέντρο θα οδηγούνταν θεόθεν να φάνε οι πρώτοι γονείς, αν παρέμεναν πιστοί στην αρχική δοκιμή τους, σαν επικύρωση του δώρου αυτού⁽¹⁹⁾.

Ο Αδάμ και η Εύα όμως, ή οι πρώτοι Αδάμ (=άνθρωποι), όπως γίνεται χρήση του ονόματος αλλού (πρβλ. Γεν. 5:2), δεν παύουν κατά την Βίβλο να είναι αληθινά, ιστορικά πρόσωπα, οι γεννήτορες όλης της ανθρωπότητας. Και ο κήπος της Εδέμ, πραγματικός χώρος, η αρχική κατοικία τους.

Παρακάτω θα έχουμε την ευκαιρία να εξετάσουμε και άλλα στοιχεία και άλλες πληροφορίες και μαρτυρίες, που επικυρώνουν αυτό το συμπέρασμα.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ως πραγματικό, επίγειο χώρο, δέχονταν τον Κήπο της Εδέμ εκτός από τους αλληγοριστές (Ωριγένης κ.λπ.), οι αρχαίοι ερμηνευτές της εκκλησίας: Θεόφιλος Αντιοχείας, Ιωάννης Χρυσόστομος, Επιφάνιος Κύπρου, Μεθόδιος Ολύμπου, Μέγας Βασίλειος κ.άλλ. Βλ. Σ. Καλαντζάκη, Εν αρχή εποίησε ο Θεός (2001). Είναι δε αξιοσημείωτο ότι, ο παράδεισος δεν τοποθετείται στη χώρα του Ισραήλ, αλλά πολύ μακριά απ’ αυτήν. Οι περισσότεροι σύγχρονοι κριτικοί και λόγιοι, δέχονται την μυθολογική εκδοχή, αναζητώντας συμβολική σημασία στα πρώτα 3 κεφάλαια της Γένεσης, όχι ιστορική. Πρβλ. George Arthur – George Glenn, The Mythology of Eden (2014) και Benjamin T. Laie, Garden of Eden, στην Ancient History Encyclopedia – www.ancient.eu/Garden of Eden - άρθρο (2018). Πάντως, η αφήγηση της Γένεσης δεν έχει άμεση σχέση με την παραδείσια γη Ντιλμούν των Σουμερίων. Προφανώς η Σουμεριακή παράδοση αναφέρεται σ’ έναν παράδεισο φανταστικό, ιδεατό, που φτιάχτηκε από θεούς για τους θεούς, και όχι για ανθρώπους, που χάθηκε εξαιτίας της ανυπακοής τους. Είναι διανθισμένη με μυθολογικά στοιχεία που επαυξήθηκαν από τους Βαβυλώνιους. Βλ. S. N. Kramer, History Begins at Sumer, 1956, σ. 193 επ.

2. Η εβραϊκή λέξη ρος (=κλάδος) συγγενική της ακκαδικής ρέζου, πρέπει να αναφέρεται στον άνω ρου των ποταμών (πρβλ. Ισ. Ν. 15: 5,18,19) και αυτό σημαίνει την πηγή των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη, που προσδιορίζεται μερικά μίλια νοτίως της λίμνης Βαν. Βλ. The Anchor Bible (1964), και τα εκεί σχόλια.

3. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο συντάκτης της Γένεσης μνημονεύει τις τοποθεσίες προφανώς, σε σχέση με τη δική του γεωγραφική θέση. Ο Κήπος στην Εδέμ ήταν προς την Ανατολή, και ο Κάιν εξήλθε προς ανατολάς της Εδέμ. Ακόμα αναφέρεται ότι και ο Τίγρης ρέει ανατολικά της Ασσυρίας.

4. Η λ. παράδεισος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στην Ελληνική από τον ιστορικό Ξενοφώντα που επισκέφτηκε την Περσία και προσδιόριζε τους βασιλικούς κήπους με γάργαρα νερά και άγρια ζώα. Στη συνέχεια η λέξη χρησιμοποιήθηκε από τους Ο’ και επικράτησε για τον προσδιορισμένο χώρο μακαριότητας και απόλαυσης.

5. Υποστηρίχτηκε ότι ο Κήπος της Εδέμ ήταν στην Αίγυπτο, στην Ινδία, Αραβία, στην Αμερική, στη Γερμανία ακόμη και στο Βόρειο ή Νότιο Πόλο!… Δεν υπήρξε περιοχή της γης που να μην τον διεκδίκησε… (βλ. αρθρ. Παράδεισος, στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσού). Για τις διάφορες παραδόσεις και απόψεις περί παραδείσου βλ. μεταξύ άλλων και John Ashton - Tom Whyte, Η αναζήτηση του Παραδείσου (εκδ. Κοχλίας 2004).

6. E. A. Speiser, The Rivers of Paradise, Festschrift J. Friedrich 1959, σ. 473-485.

7. David Rohl, From Eden to Exile (2003) σελ. 3.

8. Πρβλ. Ziony Zeri, What Really Happened in the Garden of Eden? (2013). Και D. Laing, In Search of Eden, στο www.biblemysteries.com/library.edens.html

9. William Kelly: In the Beginning (1970).

10. Σύμφωνα με τον Ρολ και τον Κλάους Σμιτ από το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, το πρώτο σιταροχώραφο ήταν στις όχθες της λίμνης Ουρμία, κοντά στην πόλη Ταυρίδα, στα σύνορα Τουρκίας και Ιράν. Κατά τον Ρολ πρέπει η κοιλάδα να είχε μήκος 400 χιλ. και πλάτος 120 χιλ. Εκεί κοντά, στα 1995, στην τοποθεσία Γκομπέκλι Τέπε, ανακαλύφθηκε ένα μεγαλιθικό σύμπλεγμα, με σκαλιστές μορφές ζώων, όπου όπως φαίνεται ζούσαν κυνηγοί – τροφοσυλλέκτες, με έντονο θρησκευτικό συναίσθημα, προφανώς, μια από τις αρχαιότερες νεολιθικές τοποθεσίες με ενδιαφέροντα πολιτιστικά στοιχεία. Βλ. David Rohl, Legend: The Genesis of Civilisation (2004) και Περιοδικό Focus, Τεύχος 4, 2008 «Εδώ ήταν ο Κήπος της Εδέμ;»

11. Ο Βιργίλιος τον χαρακτηρίζει “pontem indignatus Arax” Αινειάδα VIII στ. 728.

12. Ηροδότου, Κλειώ § 193.

13. Είναι πολύ πιθανόν ότι η Μήσα και η Σεφάρ συμπίπτουν με τα όρη Μάσιος και Σεράπανης της Αρμενίας που αναφέρει ο Στράβων στο βιβλίο του. Στην κοίτη του Φισών και στην εκεί περιοχή υπήρχε χρυσάφι, γεγονός που παραπέμπει στον ποταμό Φάσι, που η φήμη του ενέπνευσε τους μύθους για το Χρυσόμαλλο Δέρας και τα ταξίδια του Φρίξου και της Έλλης στην αρχαία Κοχλίδα.

14. Βλ. David Rohl, From Eden to Exile, The Epic History of the people of the Bible (2003).

15. G.T. Manley, The New Bible Handbook (IVF 1947) σελ. 82.

16. E.K. Victor Pearce, Who was Adam?, σελ. 52.

17. Περιοδικό Ιστορία, τεύχος 15, 1969. Με την άποψη αυτή και την άποψη του Ρολ, συμπλέει και ο Μ. Σάντερς (Michael S. Sanders) ο οποίος με τη βοήθεια φωτογραφιών δορυφόρων της NASA και προσωπικές έρευνες εντοπίζει τον Κήπο της Εδέμ στα όρια της Τουρκίας – Αρμενίας. βλ. Chicago Sun Times January 12, 2001.

18. Πρβλ. τα ωραία σχόλια στην New Jerusalem Bible: «Η γνώση του καλού και του κακού είναι η δύναμη που έχει κάποιος να αποφασίζει ο ίδιος τι είναι καλό και κακό… Ο Αδάμ και η Εύα αξίωσαν πλήρη ηθική ανεξαρτησία μέσω της οποίας ο άνθρωπος αρνείται να αναγνωρίσει την ιδιότητά του ως δημιουργημένου όντος… Το πρώτο αμάρτημα αποτελούσε επίθεση κατά της κυριαρχίας του Θεού». Ο R.K. Harrison, Introduction to the Old Testament (1974) σελ. 556, επισημαίνει ότι το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού είναι στην ουσία σύμβολο για την πλήρη εμβέλεια της ηθικής γνώσης. Πρόκειται για μερισμό, σχήμα του Εβραϊκού λόγου (πρβλ. Γέν. 1:1). Βλ. και σχόλια της Meredith Klein ειδικής παλαιοδιαθηκολόγου, στο New Bible Commentary (1950) σελ. 78,79.

19. βλ. και Σ. Καλαντζάκη, Εν αρχή εποίησε ο Θεός (2001) σελ. 380 επ.