Οι απαρχές του ποιητικού λόγου χάνονται μέσα στην αχλύ του χρόνου. Κάποιος θα ’λεγε, πως είναι ματαιοπονία να προσπαθεί κανείς να εντοπίσει τα πρώτα ποιητικά λόγια, που ασφαλώς ειπώθηκαν αλλά δεν καταγράφηκαν. Ποιες ήταν οι ρίζες του ποιητικού λόγου; Ήταν τα πρώτα νανουρίσματα; Ήταν οι ρυθμικές εκφορές του λόγου στους πρώιμους ψαράδες: ε-χοπ, εϊ-χοπ; Ήταν τα πρώτα ερωτικά λόγια; Ήταν η πρώτη προσευχή; Η πρώτη εξωτερίκευση ομολογίας; Οι περισσότεροι λόγιοι συμφωνούν ότι είναι άγνωστο το τι συνέβη στη λεγόμενη προϊστορική εποχή, στην εποχή που ακόμα δηλαδή, δεν είχε εφευρεθεί η γραφή, και ο άνθρωπος διέθετε μόνο τον προφορικό λόγο.
Αν κανείς όμως θα ’θελε να ψάξει και να εντοπίσει τα πρώτα καταγεγραμμένα ποιήματα, τότε, ασφαλώς θα πρέπει να ανατρέξει και να ψάξει στις πρώτες κοιτίδες του πολιτισμού, απ΄όπου έχουμε γραπτά κείμενα. Κι αυτές δεν είναι άλλες απ΄την αρχαία Μεσοποταμία και την Αίγυπτο. Η Μεσοποταμία, με τον πολιτισμό των Σουμερίων, στην 3η και 4η χιλιετία, ασφαλώς προηγείται. Έχουμε πολλά γραπτά κείμενα αυτού του λαού που περιλαμβάνουν προσευχές, ύμνους, ξόρκια, ερωτικά ποιήματα, αστρονομικές-αστρολογικές παρατηρήσεις, μαθηματικούς υπολογισμούς, νομικές διατάξεις και άλλα. Ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλευθεί τα βιβλία των Σουμεριολόγων, μεταξύ των οποίων κυρίως του Samuel N. Kramer. Στο βιβλίο μου, Φως εξ Ανατολής (1996), είχα ασχοληθεί με την Ενχεντουάννα και τον ύμνο της στη θεά Ινάννα, που χρονολογείται γύρω στο 2300 π.Χ., και θεωρείται από τους Σουμεριολόγους ως η αρχαιότερη επώνυμη γνωστή ποιήτρια του κόσμου. Πρόκειται για ένα ποίημα-προσευχή-ύμνο στη θεά Ινάννα, που ταυτίζεται με τη θεά Ιστάρ (Αστάρτη) των Χαναναίων θρησκευτικο-μυθολογικού περιεχομένου. Μια διαφορετική, όμως, και προσεκτικότερη μελέτη ποιητικών κειμένων της Βίβλου και ιδιαίτερα αυτών που διασώζονται στο αρχαιότερο βιβλίο της, στη Γένεση, μου επέτρεψε να δω, ότι, ένα άλλο ποίημα θα πρέπει να διεκδικήσει τα πρωτεία του αρχαιότερου ποιήματος. Αυτό είναι το ποίημα του Λάμεχ, απογόνου του Κάιν, που απεύθυνε στις γυναίκες του Αδά και Σιλά. Για πρώτη φορά γίνεται λόγος εδώ και στην πολυγαμία· ένας άντρας δύο γυναίκες. Το ολιγόστιχο αυτό ποίημα που είναι ενσωματωμένο στο τέταρτο κεφάλαιο της Γένεσης, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους ερευνητές της λογοτεχνίας, τόσο μορφικά, όσο και από άποψη περιεχομένου. Το παραθέτω από τη μετάφραση των Ο΄ και από τη μετάφραση του εβραϊκού κειμένου σύμφωνα με τη μετάφραση της Βιβλικής Εταιρίας:
εἶπεν δὲ Λαμεχ ταῖς ἑαυτοῦ γυναιξίν Αδα καὶ Σελλα,
ἀκούσατέ μου τῆς φωνῆς, γυναῖκες Λαμεχ,
ἐνωτίσασθέ μου τοὺς λόγους,
ὅτι ἄνδρα ἀπέκτεινα εἰς τραῦμα ἐμοὶ
καὶ νεανίσκον εἰς μώλωπα ἐμοί,
ὅτι ἑπτάκις ἐκδεδίκηται ἐκ Καιν,
ἐκ δὲ Λαμεχ ἑβδομηκοντάκις ἑπτά.
Και σε μετάφραση από το εβραϊκό:
Ακούστε με, γυναίκες του Λάμεχ,
στα λόγια μου δώστε προσοχή:
Άνθρωπο σκότωσα γιατί με πλήγωσε.
Έναν νέο γιατί με χτύπησε.
Αν στην περίπτωσή του Κάιν
προβλεπόταν επταπλάσια εκδίκηση
στην περίπτωση του Λάμεχ
προβλέπεται εβδομήντα εφτά φορές μεγαλύτερη.
Το ποίημα όπως προανέφερα, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον γιατί εμφανίζει τα χαρακτηριστικά της ποίησης όχι μόνο της αρχαίας εγγύς Ανατολής, αλλά γενικότερα του ποιητικού λόγου. Κι αυτά δεν είναι άλλα από το λεγόμενο παραλληλισμό των μελών (Parallelismus Membrorum) και συγκεκριμένα τον συνώνυμο παραλληλισμό. Ο παραλληλισμός των μελών είναι φαινόμενο παγκόσμιο στην ποίηση (Σ. Σκαρτσής). Συναντιέται όμως, πολύ έντονα στην ποίηση της αρχαίας Ανατολής και ιδιαίτερα στη μεταγενέστερη βιβλική ποίηση και παίρνει διάφορες μορφές. Μπορεί να είναι συνώνυμος όπου ο δεύτερος στίχος λέει ό,τι και ο πρώτος με διαφορετικές λέξεις. Μπορεί να είναι αντίθετος όπου ο δεύτερος στίχος βρίσκεται νοηματικά σ’ αντίθεση με τον πρώτο. Μπορεί να είναι συνθετικός, όπου η τελική σκέψη συμπληρώνει ή αποκορυφώνει τις προηγούμενες. Ή κλιμακωτός, όπου τα νοήματα προχωρούν από στίχο σε στίχο σαν μια κλίμακα.
Ίσως η πιο απλή και συνηθισμένη μορφή, είναι ο συνώνυμος παραλληλισμός. Και όταν σ’ ένα ποίημα έχουμε δύο ή τρεις συνώνυμους, έχουμε μια σύνθεση στίχων, τη δημιουργία ενός ποιήματος, με ρυθμικό λόγο, διότι οι παραλληλισμοί εξασφαλίζουν το ρυθμό και τον διακρατούν. Όπως παρατηρεί εύστοχα ο Σωκράτης Σκαρτσής, «δύσκολα μπορούμε να ξεχωρίσουμε τον παραλληλισμό από τη δομή ή το ρυθμό. Αυτό άλλωστε το γεγονός τον κάνει πραγματικά ουσιαστικό στοιχείο της ποίησης».[1]
Μετά απ’ αυτές τις απαραίτητες, νομίζω, διευκρινίσεις, ας έρθουμε να δούμε εκ του σύνεγγυς το ποίημα τόσο μορφικά, στη δομή του, όσο και στο περιεχόμενό του. Η κατανόηση της μορφής μπορεί να μας βοηθήσει στην κατανόηση του περιεχομένου, το οποίο, ακριβώς, λόγω της μη κατανόησής της λειτουργίας του συνώνυμου παραλληλισμού, οδήγησε σε κάποια παρανόηση του περιεχομένου.
Το ποίημα συντίθεται από έξι στίχους: οι δύο πρώτοι είναι συνώνυμος παραλληλισμός, οι δύο επόμενοι επίσης, συνώνυμος παραλληλισμός, και οι επόμενοι δύο τελευταίοι, έρχονται ως κατακλείδα, και δίνουν την συνθετική εικόνα του νοήματος και έτσι, στο σύνολο, έχουμε ποίημα με συνθετικό παραλληλισμό.
Ο πρώτος στίχος «Αδά και Σελλά ακούσατε μου της φωνής», νοηματικά είναι ο ίδιος με τον επόμενο στίχο, «γυναίκες του Λάμεχ (δηλαδή Αδά και Σελλά) ακούστε τα λόγια μου».
Ο τρίτος στίχος που μιλάει για την ανθρωποκτονία κάποιου από τον Λάμεχ επειδή του επιτέθηκε, και τον τραυμάτισε, αντιστοιχεί νοηματικά με τον τέταρτο, «και νεανίσκον εις μώλωπα εμοί». Δηλαδή δεν πρόκειται περί διπλής ανθρωποκτονίας, όπως το εξέλαβαν κάποιοι αρχαίοι ερμηνευτές πατέρες (Μ. Βασίλειος, Ι. Χρυσόστομος κ.ά. ) που αγνοούσαν το φαινόμενο του παραλληλισμού, αλλά πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, το θύμα της ανθρωποκτονίας, που προφανώς ήταν νέος σε ηλικία.
Τέλος, ο πέμπτος στίχος, συνάγει συμπερασματικά ότι, αν επτάκις θα εκδικηθεί κάποιος τον Κάιν για την αδελφοκτονία του, ο ίδιος ο Λάμεχ κινδυνεύει εβδομηκοντάκις επτά, δηλαδή πολύ περισσότερες φορές. Η τελευταία έκφραση μάς φέρνει στο νου τα λόγια του Ιησού προς τον Πέτρο, που τον ρώτησε πόσες φορές πρέπει να συγχωρεί τον αδερφό του, και ο Ιησούς του απάντησε με τα γνωστά λόγια: «Οὐ λέγω σοι ἕως ἑπτάκις ἀλλ᾽ ἕως ἑβδομηκοντάκις ἑπτά» (Ματθ. 18:21, 22).
Οι εκφράσεις αυτές, επτάκις και εβδομηκοντάκις επτά δεν σημαίνουν ακριβώς 7, ούτε 490 φορές, ούτε 7 συν 7, ή 77 φορές, αλλά σημαίνουν απλά πολλές και πάρα πολλές φορές. Διότι στους αρχαίους Μεσοποτάμιους και Σημίτες ιδιαίτερα ο αριθμός 7 συμβόλιζε πληρότητα αφού αποτελούνταν από το 4+3, το τέσσερα σύμβολο των τεσσάρων σημείων του ορίζοντα, και το τρία σύμβολο της έμφασης ή δυνάμεως.
Το ποίημα θεωρήθηκε δυσνόητο από πολλούς, και από τα παλιά χρόνια, ακριβώς, λόγω της άγνοιας της λειτουργίας του παραλληλισμού των μελών και μάλιστα του συνώνυμου. Υπό το φως όμως των παραπάνω γίνεται κατανοητό.
Εδώ έχουμε την πρώτη καταγεγραμμένη ανθρωποκτονία από λόγους άμυνας κατά τους ισχυρισμούς του Λάμεχ, μετά την πρώτη ειδεχθή ανθρωποκτονία (δολοφονία) του Άβελ από τον Κάιν. Και θα μπορούσε να τιτλοφορηθεί ως Η τύψις της αμαρτωλής συνείδησης, γιατί ο ομιλών παραδέχεται ότι ο φόνος αυτός έστω και από άμυνα, ήταν πληγή, ενόχληση μεγαλύτερη γι’ αυτόν παρά για το θύμα.
Πόσο αρχαίο είναι αυτό το ποίημα στη γραπτή του μορφή, που ενσωματώθηκε μέσα στο κείμενο της Γένεσης, κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα. Αρχικά, ίσως, διατυπωμένο προφορικά, καταγράφηκε πάνω σε μια πήλινη πινακίδα από τον Λάμεχ ή τους απογόνους του, σαν κι αυτές που οι Σουμέριοι κατέγραφαν σε σφηνοειδή προαλφαβητική γραφή την 4η χιλιετηρίδα π.Χ. Έτσι διαφυλάχτηκε, και έφθασε στα χέρια του συντάκτη της Γένεσης που σύμφωνα με επίμονη βιβλική ιουδαϊκή, χριστιανική και πατερική παράδοση, ήταν ο Μωυσής (γ. 1500 π.Χ.), ο οποίος, μαζί με τις άλλες 11 toledoth-ιστορίες, ιστορικές απαρχές, βιβλία, που έφθασαν στα χέρια του (πρβλ. Γεν. 5:1) συνέθεσε το αρχαιότατο βιβλίο της Γένεσης που περιέχει τις απαρχές της ιστορίας ανθρωπότητας και τα πρώτα βήματα του πολιτισμού του, όπως καταγράφονται στο 4ο κεφάλαιο του βιβλίου της Γένεσης (γεωργία, κτηνοτροφία, χειροτεχνία, μεταλλουργική, μουσική, ποίηση κ.λπ.). Έτσι, απ’ αυτήν την άποψη, αν εξαιρέσουμε τους ερωτικούς στίχους που εκφώνησε ο πρώτος άνδρας (Αδάμ) προς τη πρώτη γυναίκα (Εύα) όταν αντίκρισε αυτήν και την ομορφιά της,
οστούν εκ των οστέων μου
και σάρξ εκ της σαρκός μου
αυτή Ανδρίς (ανθρωπίνα)
ότι εκ του ανδρός ελήφθη,
σίγουρα, το ποίημα του Λάμεχ θα πρέπει να θεωρηθεί το αρχαιότερο ποίημα του κόσμου, αφού διαθέτει όλα τα γνήσια στοιχεία του ποιητικού λόγου: παραλληλισμούς και ρυθμό, ο οποίος ρυθμός, επιτεύχθηκε, ακριβώς λόγω του παραλληλισμού, της επανάληψης του στίχου δηλαδή, και της τελικής του σύνθεσης. Ένα ποίημα που αποκαλύπτει τα ενδόμυχα του ανθρώπου, και ότι η τύψης, η ανασφάλεια και ο φόβος, μπορεί να είναι υποκινούσες δυνάμεις για μια ποιητική εξομολόγηση-εξωτερίκευση.