Μεταφυσική και διασκεπτικός στοχασμός στο δοκιμιακό λόγο του Δημήτρη Τσινικόπουλου

Ο δοκιμιακός λόγος, πυκνός και ευθύβολος από τη φύση του, εκφράζει τη φύση και την πνευματική ιδιοσυγκρασία του συγγραφέα, ο οποίος πειράται, δοκιμάζει να καταθέσει σκέψεις που, αντί να δίνουν λύσεις οριστικές στα θιγόμενα θέματα, προβληματίζουν, θέτοντας ερωτήματα νέα, σε ήδη (υποτιθέμενες) δοσμένες απαντήσεις. Με μία μακρά παράδοση, που στα νεότερα χρόνια γνήσιοι εκπρόσωποι του δοκιμίου υπήρξαν ο Μισέλ ντε Μονταίνι και ο Emerson, στην Ελλάδα το δοκίμιο καλλιεργήθηκε από τους Σεφέρη, Θεοτοκά, Τερζάκη, Λορεντζάτο κ.άλ., κυρίως το λογοτεχνικό, ενώ από τους Χρ. Μαλεβίτση, Κ. Παπαγιώργη, Στ. Ράμφο, Χρ. Γιανναρά κ.άλλ. το κριτικο-φιλοσοφικό.

Ο Δημήτρης Τσινικόπουλος έχει τη δική του ευδιάκριτη φωνή στο μεταφυσικό – φιλοσοφικό δοκίμιο, αφού μας έχει δώσει μέχρι τώρα 4 τόμους δοκιμίων (Φως εξ  Ανατολής, Εικονοκλάστες και Λεξιμάχοι, Οι κλητοί και εκλεκτοί, Ανάμεσα σε δυο αιώνες), εκτός από τις μελέτες του και τις πέντε ποιητικές του συλλογές. Καρπός των τελευταίων χρόνων είναι τα δυο δοκιμιακά του έργα: ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ (εκδ. Νησίδες, 2014) και ΤΟ ΣΤΟΙΧΗΜΑ ΤΟΥ ΠΑΣΚΑΛ (εκδ. Εν πλω, 2015).

Πρόκειται για δυο ενδιαφέροντα βιβλία, όπου διαπλέκεται ο φιλοσοφικός διασκεπτικός στοχασμός, η κριτική διαλεκτική και η μεταφυσική σκέψη, σε μια προσπάθεια προσέγγισης μεγάλων μεταφυσικών ερωτημάτων, μέσα από τα μάτια σπουδαίων στοχαστών, φιλτραρισμένα όμως, από τη διεισδυτική ματιά του δοκιμιογράφου.

Στο πρώτο δοκιμιακό έργο, ανατέμνεται το πρόβλημα της ύπαρξης του ηθικού Κακού στον κόσμο, με τη θεώρηση μιας μεγάλης γκάμας 14 διανοητών και λογοτεχνών ετερόκλητης ιδεολογικής τοποθέτησης. Επιστρατεύονται χριστιανοί ορθόδοξοι διανοητές (Χρ. Γιανναράς, Ολιβιέ Κλεμάν, Ντοστογιέφσκι, Ιονέσκο), Ιουδαίοι (Χάρα Άρεντ, Χ. Κούσνερ, Χ. Γιόνας), Καθολικοί και Προτεστάντες (Λάϊμνιτς, Πολ Ρικέρ, Κ. Λιούις, Θ. Λίποβατς), Μαρξιστές (Αλαίν Μπαντιού), Δαρβινιστές (Λ. Γουάτσον) ως και Ινδουϊστές (Ρ. Ταγκόρ), για να βάλει ο καθένας το λιθαράκι του στο μεγάλο μεταφυσικό ερώτημα: πόθεν και γιατί το ηθικό κακό, τη στιγμή που ο άνθρωπος ως έλλογο ον, γνωρίζει ότι το κακό καταστρέφει και καταφθείρει τα πάντα και τους πάντες. Το πρόβλημα, βέβαια, κατά τον συγγραφέα, γίνεται ακόμα πιο περίπλοκο όταν μαζί με την ύπαρξη του κακού – που σύμφωνα με τον Δ.Τ. δε θα πρέπει να θεωρηθεί απλά κάποια στέρηση του αγαθού, αλλά πραγματικότητα -, τοποθετηθεί και η ύπαρξη του Θεού. Το παλαιόθεν ερώτημα του Επίκουρου: Εάν υπάρχει Θεός, αγαθός, παντοδύναμος και παντογνώστης, γιατί εξακολουθεί να υπάρχει το κακό και δεν πατάσσεται, βρίσκεται στην ακρότατη διανοητική δυσκολία και κορύφωσή του. Σύμφωνα με τον Δ.Τ., οι περισσότεροι διανοητές παρά τις παλαιές και νέες ντεντερμινιστικές αντιρρήσεις, εστιάζουν την απάντηση στην ελευθερία, ή μάλλον, στην ελεύθερη βούληση και επιλογή του ανθρώπου. Ο οποίος ως αυτεξούσιος μπορεί αν θέλει «αντιστήναι τω πονηρώ» και να «ποιήσαι αγαθόν»… Σ΄αυτήν την ελευθερία του ανθρώπου, ο Θεός δεν επεμβαίνει, αφού του έδωσε κρίση και λογική και έμφυτο ηθικό νόμο. Απ΄την άλλη, δεν θα πρέπει να παροραθεί η εσχατολογική θεώρηση και λύση του Χριστιανισμού, ο οποίος διδάσκει ότι, το κακό σ΄όλες του τις εκφάνσεις (φυσικό, ηθικό κλπ) θα παταχθεί μελλοντικά στο «πλήρωμα του χρόνου», από το υπέρτατο ον, το οποίο θα εξαλείψει και τον αόρατο αντίθετο σατανικό κόσμο, που κι αυτός είναι συν-υπεύθυνος με τον άνθρωπο για την ύπαρξη και διαιώνιση του κακού, κατά τους Ντοστογιέφσκι και Ιονέσκο. Ασφαλώς, κάποια δοκίμια με την πυκνότητα του φιλοσοφικού στοχασμού και λόγου αιφνιδιάζουν ευχάριστα τον αναγνώστη, που τον εξάγουν από την πεπατημένη και τον εισάγουν σε δυσπρόσιτες ατραπούς. Εδώ, απαιτείται περισσότερος στοχασμός από τον αναγνώστη και λιγότερο διάβασμα.

Το δεύτερο βιβλίο του Δ.Τ., ΤΟ ΣΤΟΙΧΗΜΑ ΤΟΥ ΠΑΣΚΑΛ, είναι ένα βιβλίο που προβληματίζει, διότι κάτω απ΄αυτόν τον τίτλο και με αφετηρία τον μεγάλο Γάλλο διανοητή και μαθηματικό Πασκάλ (1623-1662), από τον συγγραφέα ασκείται κριτική στο κίνημα του Νεο-αθεϊσμού και στη θρησκευτική αντιρρητική Νεωτερικότητα. Το πρώτο, έχει υψώσει τις σημαίες της πολεμικής, όχι μόνον εναντίον του παραδεδειγμένου-παραδοσιακού Χριστιανισμού υπό την μορφή των τριών ομολογιών (Ορθοδοξία – Καθολικισμός – Προτεσταντισμός), αλλά και εναντίον όλων των θρησκειών γενικά, διότι η θρησκεία από τους εκπροσώπους του θεωρείται πλέον, όχι το κατά Μαρξ «όπιον του λαού», αλλά μολυσματικός ιός, ο οποίος καταστρέφει τους φορείς του και μολύνει τους άλλους (Ρίτσαρντ Ντόκινς).

Ο συγγραφέας με το βιβλίο του αυτό, δομημένο-χωρισμένο σε πέντε ενότητες εξετάζει τον σχετλιασμό των αθεϊστών, θέτει σε κριτική βάσανο πολλές θέσεις και επιχειρήματά τους, και οδηγεί τον αναγνώστη στην κατανόηση, ότι, ο αθεϊσμός παρόλο που οχυρώνεται πίσω από την επιστήμη, ολισθαίνει σ΄αυτό που κατηγορεί τη θρησκεία: σε αναπόδειχτες προϋποθέσεις, θέσεις, εικοτολογίες και πιθανολογίες, παραβιάζοντας έτσι, την πρώτη βασική λογική αρχή: Sapiens memo afirmat sine probet: (O σοφός τίποτα δεν βεβαιώνει χωρίς ν’αποδεικνύει). Ο Δ.Τ. δείχνει ότι μεγάλα αναστήματα της επιστήμης  από τον 17ο αι. μέχρι σήμερα υπήρξαν θεϊστές (Πασκάλ, Νεύτων, Λάϊμπνιτς, Κυβιέ, Μπόυλ, Λιναίος, Μάξγουελ, Βάιτσαίκερ κ.άλλ.) και ιδιαίτερα, μεγάλοι μαθηματικοί, όπως Όυλερ, Γκάους, Ντιράκ, Γουάιτχεντ, Γκέντελ κ.άλλ. Για τον τελευταίο, τον Κούρτ Γκέντελ, τον συνομιλητή του Αϊνστάιν,  υπάρχει ειδικό κεφάλαιο στο βιβλίο με τίτλο «Το οντολογικό επιχείρημα του Κούρτ Γκέντελ για την ύπαρξη του Θεού», μαζί με τα πολύ ενδιαφέροντα άλλα δοκίμια, όπως ‘Θεός και νευροθεολογία’, και ‘Θεϊκή αναλογία και ακολουθία Φιμπονάτσι’, που ασφαλώς, θα ενδιαφέρουν περισσότερο τους φυσικούς και μαθηματικούς, αφού απαιτείται κάποια ειδική παιδεία, για την κατανόησή τους. Ερωτήματα που απασχολούν ή θ΄ απασχολήσουν κάποια στιγμή τη διάνοια όλων μας, όπως: υπερ-φυσικός θεός και φυσικές καταστροφές, (εδώ πάλι εξετάζεται το πρόβλημα του κακού αλλά, ως φυσικό και όχι ως ηθικό), ή ‘Θεία πρόγνωση και ανθρώπινη ελευθερία’ και ακόμη, η ‘Νέα επιστήμη και ο παλιός Θεός’ παρουσιάζονται με ώριμο, πειστικό λόγο και φιλέρευνη διάθεση.

Οι άλλες ενότητες ασχολούνται κυρίως με θέματα σχέσεων πίστης και λογικής. Ο συγγραφέας δείχνει ότι η πίστη δεν είναι παρά-λογη ούτε απλή ευπιστία, αλλά υπέρ-λογη πεποίθηση, ‘η βεβαιότητα του αβέβαιου’ κατά τον Έριχ Φρομ. Άλλωστε, δια της λογικής αρχαίοι Έλληνες σοφοί (Πυθαγόρας, Αναξαγόρας, Θαλής, Αριστοτέλης κ.λπ.), οδηγήθηκαν στην αποδοχή ενός υπέρτατου όντος-Θεού, και άλλοι μεταγενέστεροι, όπως ο Πασκάλ και ο Τζον Λοκ, ο οποίος έγραψε μάλιστα και βιβλίο για τη ‘Λογικότητα του χριστιανισμού’. Κατά τον Καντ, υπάρχουν πράγματα απρόσιτα στην ανθρώπινη διάνοια, υπάρχει ένας υπεραισθητός κόσμος, που δεν μπορούμε να γνωρίσουμε, αλλά δεν μπορούμε και να αρνηθούμε. Ο συγγραφέας επικαλείται ακόμη τον διάσημο επιστήμονα Καρλ Σαγκάν, ο οποίος δέχεται ότι, πίστη είναι εν μέρει ελεγμένη και ελεγχόμενη λογική, επιστήμη δε είναι εν μέρει ελεγμένη πίστη, και την καθηγήτρια της φιλοσοφίας Nayla Farouki, η οποία στο βιβλίο της ‘Πίστη και λογική’, καταλήγει ότι ο Ιουδαιο-χριστιανικός μονοθεϊσμός, έχει τα βασικά στοιχεία της ορθολογικότητας, όπως είχε επισημάνει ο Πασκάλ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίαζε η ενότητα όπου ο δοκιμιογράφος ερευνά κατά πόσον είναι ισχυροί οι ισχυρισμοί μερικών ότι είναι τάχα ανέφικτη η ηθική του Ιησού, ή ότι ο Ιησούς Χριστός ήταν κοινωνικός επαναστάτης, ή ο απ. Παύλος αντιφεμινιστής και μισογύνης, ένα δοκίμιο που πυροδότησε πραγματικά τη σκέψη μου…

Η επικαιρότητα των προφητών στην εποχή μας, είναι ένα άλλο αξιοπρόσεχτο δοκίμιο, όπως και το δοκίμιο που φέρει τον τίτλο ‘Το ιερό κείμενο και η ανίερη μετάφραση’, ενώ η τελευταία ενότητα ασχολείται με άκρως ενδιαφέροντα θέματα, όπως ‘Αρχαιοελληνικός διάλογος και μονοθεϊστικός μονόλογος’, ‘Μονοθεϊσμός και τρομοκρατία’ και ‘Ο αποχριστιανισμός του Δυτικού κόσμου’. Τα δοκίμια αυτά θέτουν σε θεμιτή δοκιμή τη διάθεση του αναγνώστη για μια περαιτέρω εμβάθυνση στα μεγάλα μεταφυσικά ερωτήματα, που όλοι θέτουμε κάποια στιγμή στον εαυτό μας, χωρίς να καταλήγουμε σε βεβαιότητες. Αλλά όπως έλεγε και ο Γκαίτε, καθήκον του πνευματικού ανθρώπου είναι να εξερευνά το εξερευνήσιμο και ν΄αφήνει στην ησυχία του το ανεξερεύνητο.

Ο δοκιμιακός λόγος προσφέρεται ακριβώς σε κάτι τέτοιο, και σ΄αυτή την ατμόσφαιρα μας εισάγει ο φιλοσοφικός στοχασμός του Δ.Τ.

Άφησα τελευταία να σχολιάσω τον τίτλο του βιβλίου που συμπίπτει με το πρώτο ομώνυμο δοκίμιο. Ο συγγραφέας με το περίφημο αυτό στοίχημα του Πασκάλ, (στοιχηματίστε ότι Θεός υπάρχει. εάν υπάρχει και κερδίσετε τα κερδίζετε όλα. εάν χάσετε δε χάνετε τίποτα), δείχνει ότι ο Πασκάλ σε τελευταία ανάλυση, δε μας οδηγεί στο να στοιχηματίσουμε, αλλά μας ερεθίζει τη σκέψη, για να εμβαθύνουμε περισσότερο στα μεγάλα ερωτήματα, χρησιμοποιώντας όχι μόνο τη λογική, αλλά και την καρδιά (διαίσθηση, ενόραση). Γιατί η καρδιά κατά τον Πασκάλ έχει τη δική της λογική που αγνοεί τους γνωστούς κανόνες της λογικής.

Οι πιο πρόσφατες αναρτήσεις