Αφορμούμαι να γράψω όσα ακολουθούν, από ένα δοκίμιο του έξοχου στοχαστή Άγγελου Τερζάκη Ο Αίνος των Αγγέλων, που μόλις διάβασα. Ο δοκιμιογράφος ξεκινώντας από το γνωστό χωρίον του Ευαγγελιστή Λουκά το οποίο αναφέρεται στη γέννηση του Χριστού και περιέχει την ευαγγελία και τον αίνο των αγγέλων, «ἰδοὺ γὰρ εὐαγγελίζομαι ὑμῖν χαρὰν μεγάλην… Δόξα ἐν ὑψίστοις θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία(ς)», εύλογα τοποθετεί το πρόβλημα. Παρατηρεί, ότι δεν χωρούν εδώ υπεκφυγές· κάτι δεν πάει καλά, μετά από τόσες εκατονταετίες χριστιανικής επικράτησης (μάλλον χρεοκοπίας). «Ή έχει πραγματωθεί η επαγγελία της επί γης ειρήνης και τότε σωστά λεγόμαστε χριστιανοί… ή δεν τηρήθηκε η επαγγελία, και τότε κάποιος είναι υπόλογος στο πρόσωπο του Αιώνιου: οι άγγελοι ή οι άνθρωποι».
Στη συνέχεια ο Τερζάκης αναφερόμενος στο νόμο της αγάπης του Ιησού σαν πρωτοφανέρωτο στον κόσμο, και ότι προϋποτίθεται η αγάπη για να πραγματοποιηθεί η ειρήνη (ποιος θα διαφωνήσει;), καταλήγει σε πικρές διαπιστώσεις· ότι παρόλο που λεγόμαστε χριστιανοί με την ζωή μας, με τα έργα μας «κηρύξαμε το λόγο του Γαλιλαίου ανεδαφικό κι ανεφάρμοστο, ουτοπικό κι αντιανθρώπινο»… Και αναφερόμενος στους κατ’ επίφαση χριστιανούς και δη τους ισχυρούς της γης των χριστιανικών κρατών που ενεργούν υποκριτικά παρά τις μεγαλόστομες διακηρύξεις τους περί αφοπλισμού και ειρήνης, αναφωνεί, ίσως κάπως αγανακτισμένος: «Τουλάχιστον γιατί δεν αφήνουν ήσυχο τον Χριστιανισμό εκεί που κάθεται; Γιατί εννοούν να… τον μετατρέπουν σε μέσο για την επιδίωξή τους;… Γιατί λοιπόν δεν έχουμε το θάρρος να διακηρύξουμε πως είμαστε οπαδοί του Αντιχρίστου;»
***
Καίριες οι σκέψεις του δοκιμιογράφου. Και δεν θα χε κανείς πολλά να επισημάνει, να παρατηρήσει ή ν’ αντιλέξει, αφού η ιστορική πραγματικότητα αδιάψευστα αποδεικνύει ότι εδώ και 2.000 χρόνια επικράτησης Χριστιανισμού, όχι μόνο επί γης ειρήνη δεν υπάρχει, αλλά ο κόσμος έγινε ένα απέραντο σφαγείο. Ιδιαίτερα στον 20ο αιώνα με τα πάνω από 100.000.000 θύματα σε δύο παγκόσμιους και σε τοπικούς πολέμους. Άρα διαψεύστηκε ο αίνος των αγγέλων, δεν επαληθεύτηκε η διδασκαλία του Ναζωραίου και οι χριστιανοί αποδείχτηκαν μόνον χριστιανοί «ψιλώ ονόματι». Λοιπόν που βρίσκεται το λάθος, αν υπάρχει τέτοιο λάθος; Στην πονηρή ανθρώπινη φύση, η οποία δεν θέλει αν πραγματώσει το επί γης ειρήνη; Που δεν μπορεί ίσως, αν και το θέλει; Στη λάθος πρόγνωση (ευχή έστω) των αγγέλων; Και ποιος μας πείθει ότι θ’ αλλάξουν τα πράγματα αν περάσουν άλλα 2.000 χρόνια, και δεν αλλάξει η ανθρώπινη φύση, η κακία, η μοχθηρία, ο εγωισμός, το συμφέρον, που απ’ ό,τι φαίνεται είναι οιωνεί εγγενή και έμφυτα στον άνθρωπο;
Επαναλαμβάνω ότι δεν θα είχε κανείς τίποτα να αντείπει σ’ όσα εύστοχα παρατηρεί ο Τερζάκης. Αλλά, εδώ νομίζω, χρειάζεται να γίνει μια λεπτή παρατήρηση που ξεκινά από κάποια λέξη. Κι ακόμα περισσότερο από ένα γράμμα. Ένα γράμμα που όσο ασήμαντο κι αν είναι, γνωστό είναι τοις πάσι ότι αν παραληφθεί ή μετατεθεί, μπορεί να αλλάξει καίρια το νόημα μιας φράσης. Είναι γνωστό ότι η πρώτη ερμηνεία ενός νόμου, ενός κειμένου, είναι η γραμματική ερμηνεία· ακολουθεί η τελολογική, ή οποιαδήποτε άλλη.
Το τι ακριβώς είπαν εκείνη την ευλογημένη νύχτα οι άγγελοι στους αγραυλούντες ποιμένες, γίνεται αντιληπτόν από την ανάγνωση του κειμένου του Ευαγγελίου του Λουκά ύστερα από την κριτική του αποκατάσταση, και υπό το φως των νεότερων καινοδιαθηκικών μελετών, μετά την ανακάλυψη των περίφημων χειρόγραφων της Νεκράς Θάλασσας που ρίχνουν έμμεσα φως σε χριστιανικά κείμενα.
Έτσι, η παρατήρηση ότι σε ορισμένα αρχαία χειρόγραφα του Ευαγγελίου του Λουκά υπάρχει η έκφραση όχι «ἀνθρώποις εὐδοκία», αλλά εν «ἀνθρώποις εὐδοκίας», σε συνδυασμό με την εβραϊκή έκφραση benei résono (άνθρωποι ευδοκίας) που εντοπίστηκε σε χειρόγραφα των Κουμρανιτών (Εσσαίων) της Νεκράς Θάλασσας του 1ου μ.Χ. αιώνα, οδήγησε τους μελετητές σε μια διαφορετική κατανόηση της όλης περικοπής και σε διέξοδο από το φαινομενικά αδιέξοδο του αγγελικού αίνου.
Το νόημά του είναι απλούστατα: «ἐπὶ γῆς εἰρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκίας», ή αλλιώς σε ανθρώπους που ο Θεός ευνοεί ή ευδοκείται και δείχνει την καλή του θέληση. Αυτοί είναι ακριβώς όσοι άνθρωποι δείχνουν καλή θέληση, ευδοκία για τον Θεό· είναι οι ταπεινοί, οι πτωχοί τω πνεύματι, οι ειρηνοποιοί, τους οποίους ο Ιησούς απεκάλεσε μαζί με τους πραείς, μακάριους. Σ’ αυτούς που βιώνουν τον ευαγγελικό λόγο υπάρχει ειρήνη.
Σ’ αυτήν την ανά τους αιώνες μειονότητα, που αποτελούν τη Χριστιανοσύνη, όχι τον χριστιανικό κόσμο, ασφαλώς και έχει εφαρμογή ο αίνος των αγγέλων. Η χριστιανική εμβίωση διακηρύχτηκε από τον ιδρυτή της Χριστιανοσύνης, ότι είναι «στενὴ ἡ πύλη καὶ τεθλιμμένη ἡ ὁδὸς ἡ ἀπάγουσα εἰς τὴν ζωὴν καὶ ὀλίγοι εἰσὶν οἱ εὑρίσκοντες αὐτήν». Δεν είναι γι’ αυτούς που κατά την οξεία και πικρή έκφραση του Τερζάκη, «ξεπουλάν τον Χριστιανισμό για να σοδιάζουν στις αποθήκες τους τη λεία της ανομίας», γι’ αυτούς τους καπήλους του Χριστιανισμού που με το στόμα ομολογούν τον Θεό αλλά με τα έργα τους τον αρνούνται, «βδελυκτοὶ ὄντες καὶ ἀπειθεῖς καὶ πρὸς πᾶν ἔργον ἀγαθὸν ἀδόκιμοι», κατά την οξεία και πικρή έκφραση του αποστόλου Παύλου.
Σ’ όλους τους αιώνες, μετά τη γέννηση του Χριστού, πάντα υπήρχαν ελάχιστοι αγωνιστές, μια μειονότης, που κατέδειξε με θυσία, με αγώνα και αίμα, ότι μπορούσαν να εφαρμόσουν τη μεγάλη ευαγγελική διδαχή, «Καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκίας». Πρώτο και καλλίτερο παράδειγμα, οι πρώτοι χριστιανοί οι οποίοι θηριομάχησαν στις ρωμαϊκές αρένες «έφραξαν στόματα λεόντων, έσβησαν δύναμιν πυρός», για να εφαρμόσουμε αναλογικά τα λόγια του απ. Παύλου στους πρώτους μάρτυρες της πίστης και της αυταπάρνησης. Άνθρωποι ευδοκίας είναι αυτοί που ευδοκούνται με τον Θεό και ο Θεός τους ευδοκεί.
Άλλωστε και ο Ιησούς λίγο πριν από το θάνατό του είπε στους «ανθρώπους ευδοκίας», στους μαθητές του: «Ειρήνη αφήνω υμίν την ειρήνη την εμή· ουχί όπως ο κόσμος δίδει»… χαράζοντας, ακριβώς, τα όρια μεταξύ της ειρήνης του κόσμου (α-χριστιανικού, κατ’ επίφαση χριστιανικού) και των ανθρώπων ευδοκίας στους οποίους υπήρχε και υπάρχει ειρήνη.
Ακόμα θα μπορούσε κανείς να επισημάνει, ότι ο Ιησούς σαν Ιουδαίος, ο αναμενόμενος Προφήτης-Μεσσίας, έκανε χρήση της λέξης ειρήνη (σαλώμ) έτσι όπως την εννοούσαν και την ήξεραν οι σύγχρονοί του Ιουδαίοι. Η λέξη αυτή δεν σημαίνει ακριβώς, ότι η ελληνική ειρήνη ή η λατινική Pax, δηλ. την περίοδο ή την κατάσταση κατάπαυσης πολέμου. Σημαίνει την κατάσταση ενός πλήρους και υγιούς (σαλέμ), σημαίνει την θετική και δυναμική πραγματικότητα, που περιλαμβάνει πληρότητα, υγιή αντίληψη, ευημερία. Μπορούμε λοιπόν να επαληθεύσουμε όλο το ευαγγελικό μήνυμα με τον αίνο των αγγέλων στους αγραυλούντες ποιμένες. «Δόξα ἐν ὑψίστοις θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκίας…»