H σιωπή φωνάζει πιο βαθιά.
Γ. Pίτσος
Η σιωπή. Ο απαλός ψίθυρος. Ο ήχος ανάμεσα στον ψίθυρο και στη σιωπή… Την ώρα που χαράζω τις σκέψεις που ακολουθούν, βρίσκομαι σ’ ένα μέρος σιωπηλό. Απομονωμένος. Σ’ ένα ησυχαστήριο της φύσης. Αναπνέω αχόρταγα την ανάσα της σιωπής. Τη σιωπηλή μονοτονία τη σπάει πότε-πότε το κελάηδημα ενός πουλιού κι ο ακάματος βόμβος του τζίτζικα.
Όσοι βρίσκονται κάποια φορά σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον μακριά από την πολυβουΐα των μεγαλουπόλεων, θα έχουν ίσως την ευκαιρία να εκτιμήσουν την αξία της σιωπής και της μόνωσης.
Δεν είναι παράξενο που μεγάλοι στοχαστές και καλλιτέχνες, ποιητές και άλλοι, σε μεγάλα διαστήματα της ζωής τους, ένιωθαν την ανάγκη να απομονωθούν από τον υπόλοιπο κόσμο για να γνωρίσουν καλύτερα τον εαυτό τους μιλώντας… με τον εαυτό τους. Για ν’ ακούσουν τα άρρητα ρήματα της σιωπής. Και να μιλήσουν με τον Θεό. Γι’ αυτό εγκατέλειπαν το περιβάλλον τους και κατέφευγαν σε ερημητήρια ή ησυχαστήρια της φύσης. Μακριά από κάθε φωνή. Μακριά από κάθε θόρυβο.
Ο σύγχρονος άνθρωπος, ο υλόφρων, ο πανηδονιστής, που ρίπτει ασυστόλως και με ευκολία τους πνευματικούς μαργαρίτες στους χοίρους, προκειμένου να απολαύσει περισσότερο την ύλη, λίγο εκτιμά την αξία της μόνωσης, τη σιωπή και την κατάπαυση από όλα τα τετριμμένα και τα εφήμερα εγκόσμια. Προτιμά τα λόγια, τον ήχο, τον θόρυβο. Αρέσκεται και ηδύνεται στο να βρίσκεται ανάμεσα σε άλλους. Για να μιλά για τα επιτεύγματά του, να κομπορρημονεί και να επιδεικνύεται. Να υπογραμμίζει την ύπαρξή του με τη φλυαρία. Με λόγια βαρύγδουπα και λέξεις ηχηρές χωρίς νόημα, με μιαν άνευ προηγουμένου αδολεσχία. Νομίζει ότι ο καλύτερος τρόπος του υπάρχειν και ζειν είναι να εκδηλώνεται με τη φωνή, τον λόγο, τη συνομιλία, τον διάλογο (άσχετα που τις περισσότερες φορές αυτός είναι μονόλογος) και με πολλούς άλλους τρόπους που εκφράζουν δύναμη και εξουσία.
Αποφεύγει τη σιωπή. Αποφεύγει τη μόνωση που οδηγεί στη σιωπή. Θεωρεί τη σιωπή σαν αδυναμία ή έλλειψη επιβεβαίωσης της ύπαρξής του, αφού οι κοιμώμεμοι και οι νεκροί σιωπούν…
Αλλά η δύναμη της σιωπής είναι σε πολλές περιπτώσεις πολύ μεγαλύτερη από την πολυφωνία και την πολυλογία. Η τελευταία, σε τελευταία ανάλυση, αποκαλύπτει μάλλον πνευματική ένδεια.
«Τα μεγάλα μυαλά με λίγα λόγια λένε πολλά, και τα μικρά με πολλά, λένε λίγα ή και τίποτα», έλεγε ο Λα Ροσφουκώ. Και η πείρα έχει καταδείξει ότι ο άνθρωπος όσο περνούν τα χρόνια του, όσο ωριμάζει, λέει με λίγα λόγια πολλά. Σ’ αντίθεση με τα χρόνια της νεότητάς του που συνήθως λέγει λίγα με πολλά.
Ένας αρχαίος μύθος σχετικά με το θιγόμενο θέμα είναι αποκαλυπτικός. Είναι ο μύθος των χελιδονιών και των κύκνων. Τα χελιδόνια υπερηφανεύονταν, γιατί ψάλλουν για να τέρπουν τους ανθρώπους, σε αντίθεση με τους κύκνους που σιωπούν. Και οι κύκνοι απάντησαν ότι μπορεί να μη ψάλλουν, ούτε να εμφανίζονται σε κάποιο πολυπληθές ακροατήριο, αλλά «φιλοσοφούν» και δεν αναμιγνύουν τη μουσική με τους θορύβους. Και οι άνθρωποι θέλγονται πιότερο από τη σιωπηλή μεγαλοπρέπεια των κύκνων, παρά από τα φλύαρα άσματα των χελιδονιών.
Κάτι ανάλογο με τον παραπάνω μύθο, υπογραμμίζοντας τη σημασία της σιωπής, μας λέει με στίχους ο μεγάλος ποιητής Γιώργος Δροσίνης: «Πώς να ’σαι ακριβομίλητος/τ’αηδόνι σε μαθαίνει/ τον ένα μήνα κελαϊδεί/τους έντεκα σωπαίνει».
Η αξία της μόνωσης και της ησυχίας που οδηγεί στην εσωτερική πειθαρχία και ωριμότητα κατανοήθηκε από την αρχαιότητα. Οι ασκητικές κινήσεις των Πυθαγορείων, των Κουμρανιτών και των Γνωστικών, σ’ αυτό απέβλεπαν. Οι κινήσεις των πρώτων μοναχικών ταγμάτων, εκτός από την εκδήλωση αντίθεσης προς τον υλιστικό και θορυβώδη τρόπο ζωής, απέβλεπαν κατά κάποιο τρόπο στην αποφυγή της άσκοπης φλυαρίας και, σε περιπτώσεις, στη σιγή. Η ησυχία στην ασκητική ζωή έπαιζε βασικό ρόλο για την επίτευξη πνευματικής ωριμότητας. Γιατί η «σιωπή είναι ο θόρυβος της εσωτερικής ζωής».
Η εσωτερική και η εξωτερική ησυχία οδηγούν στην πειθαρχία. Αυτή με τη σειρά της, στην αποτελεσματική καταπολέμηση των αδυναμιών και των παθών του ανθρώπου. Ο ησυχασμός στο Βυζάντιο και η παροιμιώδης σιωπή των Τραππιστών μοναχών στη Νορμανδία επιβεβαιώνουν τη θεμελιώδη διαπίστωση ότι υπάρχει καιρός «του σιγάν και καιρός του λαλείν».
Τη μεγάλη αξία της επί μακρόν χρόνον σιωπής που οδηγεί σε περισυλλογή και ψυχική καλλιέργεια –αν βέβαια γίνει σωστή χρήση του χρόνου– είχαν κατανοήσει μεταξύ άλλων οι αρχαίοι Ιουδαίοι. Αυτοί δεν επέτρεπαν να γίνει κάποιος νομοδιδάσκαλος ή ιερέας, πριν από το τριακοστό έτος της ηλικίας τους.
Επίσης στην αρχαιότητα, οι Αθηναίοι δεν επέτρεπαν κάποιον να μιλήσει στην εκκλησία του Δήμου, αν δεν είχε συμπληρώσει το τριακοστό έτος της ηλικίας του, πριν ωριμάσει, δηλαδή, μέσα στον κόσμο της σιωπής η σκέψη του. Όπως ο σπόρος που παραμένει κρυμμένος σιωπηλός μέσα στη γη, μέχρις ότου η γη τον αποδώσει στην επιφάνεια.
Μέσα στη μόνωση και στη σιωπή ο άνθρωπος μπορεί να συλλάβει με θεία λάμψη φωτός, με ενόραση, θεμελιώδεις αλήθειες που αδυνατεί να εννοήσει μέσα στον ορυμαγδό, την πολυβουΐα και τον θόρυβο της πολυκοσμίας.
Ήταν στη μοναξιά της ερήμου μέσα στο βασίλειο της σιωπής, που ο Μωυσής είδε τη φλεγόμενη, αλλά μη κατακαιόμενη βάτο. Και άκουσε τα θεία ρήματα.
Ο από Ναζαρέτ Ιησούς επί σαράντα μέρες και νύχτες απομονώθηκε στη σιγή της ερήμου. Ήταν μόνος «μετά των θηρίων». Για να συλλογισθεί και να ετοιμασθεί ψυχολογικά για το μεγάλο έργο που είχε να επιτελέσει. Και ο απόστολος Παύλος, που υπήρξε κοινωνικός και ευμετάδοτος όσο κανείς άλλος κήρυκας του «λόγου του σταυρού», έμεινε επί τρία ολόκληρα χρόνια στη σιωπή της Αραβίας, πριν αναπετάξει τα ιστία του για να κηρύξει το «ευαγγέλιο της σωτηρίας».
Ο άλλος, ο μεγάλος της ιστορικής έρευνας, ο Θουκυδίδης, ήταν στη μόνωση της εξορίας επί είκοσι χρόνια, όπου έγραψε την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου.
Λέγεται ότι ο διάσημος Ψυχαναλυτής Καρλ Γιουνγκ περνούσε περίπου έξι μήνες το χρόνο μακριά από τον θόρυβο της σύγχρονης ζωής σ’ ένα ιδιόκτητο σπίτι στις όχθες της Λίμνης της Ζυρίχης, χωρίς τηλέφωνο και ηλεκτρικό φως.
Και ο ποιητής Reiνer Maria Rilke είναι γνωστόν ότι έμενε κατά διαστήματα μόνος σ’ έναν πύργο, βυθισμένος στο «κρυφό σύμπαν» του εαυτού του.
Ο σύγχρονος άνθρωπος θεωρεί τον λόγο δύναμη. Γι’ αυτό και αναλίσκεται σε λόγια, σε πολυλογίες και σε παλιλλογίες. Σε υποσχέσεις για μελλοντικά έργα, σε δηλώσεις και εκ-δηλώσεις, σε τραγούδια και σε φεστιβάλ και σε κώμους. Αλλά η σιωπή, κατά περιστάσεις, εκδηλώνει και μέσα στον πολύβουο αυτόν κόσμο, μεγαλύτερη δύναμη από τον λόγο. Η σιωπή την κατάλληλη ώρα «χαρακτηρίζει» τον άνθρωπο. Το ήθος του, την ωριμότητά του. Αποκαλύπτει την εγκράτεια, την αυτοκυριαρχία του.
Λίγοι έχουν τη δύναμη να θέτουν στη γλώσσα τους «φυλακήν» όπως έλεγε ο αρχαίος ψαλμωδός, ή χαλινάρι, και να αποκρίνονται με «πολύφθογγο σιγή». Αλλά αυτή η σιγή είναι μια εύγλωττη σιγή, που αποκαλύπτει τη δύναμη του χαρακτήρα. Και την πραότητα. Λέξη που σημαίνει τιθασευμένη δύναμη. Γιατί, όπως είπε ο Λεονάρδο ντα Βίντσι: «Τον άνθρωπο πρέπει να τον κρίνουμε, όχι μόνο από τον τρόπο που μιλάει, αλλά και από τον τρόπο που σωπαίνει». Και η σιωπή είναι έκφραση.
Η σιωπή σε δύσκολες περιστάσεις, ή σε περιπτώσεις οργής, μαρτυρεί αυτοσεβασμό, σωστή αξιολόγηση, αλλά και εκτίμηση στο πρόσωπο του άλλου.
Το τι λείπει από τον σύγχρονο άνθρωπο που τον οδηγεί σε ανεπάρκεια και θλίψη, το είπε πολύ χαρακτηριστικά ο Πασκάλ όταν έγραψε στις Σκέψεις του: «Όλη η δυστυχία των ανθρώπων προέρχεται από ένα και μόνο πράγμα. Δεν γνωρίζουν ν’ αποσύρονται και να μένουν ήσυχοι μέσα σ’ ένα δωμάτιο». Δηλαδή, ο άνθρωπος γενικά δεν διαθέτει χρόνο να μένει μόνος του, για να διαλεχθεί με τον εαυτό του «να σκάψει ένδον», όπως έλεγε ο Μάρκος Αυρήλιος, γιατί «ένδον η πηγή του αγαθού».
Η μοναξιά «μονώνει» τον άνθρωπο από τον κόσμο και τον φέρνει πιο κοντά στον δικό του κόσμο. Η μόνωση οδηγεί στη σιωπή. Και η σιωπή οδηγεί στην ενδοσκόπηση, στην ωρίμανση. Στην αυτοκατανόηση και στην ετερονόηση. Η σιωπή όχι μόνον «κόσμον φέρει», αλλά είναι και η ίδια ένας ολόκληρος κόσμος. Πόσο ωραίος είναι ο στίχος του Paul Claudel: «Έλα σιγή, γαμήλια και ιερή! του εσώτερου ήλιου της ψυχής μου δίσκε!».