Εικονοκλάστες και Λεξιμάχοι

Το βιβλίο έχει αποδειχτεί ότι υπήρξε πιο εκρηκτικό από κάθε όπλο,
περισσότερο θανατηφόρο από την πανούκλα,
και σαφώς πιο παρήγορο από κάθε άγιο.

Σάϊμον Τζένκινς

 

Κινδυνεύει η λέξη και ο λόγος να αφανισθούν από την εικόνα; Η τηλεόραση δρα εις βάρος του βιβλίου; Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής και επικοινωνίας θα αποκλείσουν το γραπτό λόγο; Ο αιώνας που μας έρχεται, τελικά θα είναι αιώνας της παρακμής του βιβλίου, ή εκατονταετία της αναγέννησης του γραπτού λόγου;

Τα ερωτήματα αυτά έρχονται και ξανάρχονται στον νου των διανοουμένων, των λογοτεχνών και των τεχνοκρατών μ’ έναν αγωνιώδη τρόπο σε μερικούς, με πιο νηφάλιο σε άλλους.

Οι παρατάξεις —που υποστηρίζουν τη δύναμη και την κυριαρχία της εικόνας, ή τη δύναμη της λέξης και τη σημασία της για την ανθρώπινη ανέλιξη— θα μπορούσαν να καταταγούν σε δύο ακραία σχήματα: στους εικονοκλάστες από τη μία, που επιμαρτυρούν την καταστρεπτική για τον λόγο συνέπεια της επιβολής της εικόνας στην εποχή μας, και στους ακούσιους ή εκούσιους λεξιμάχους, απ’ την άλλη, οι οποίοι επιμένουν για λόγους ιδεοληπτικούς και κερδοσκοπικούς να συνηγορούν στην εξάπλωση και επιβολή της εικόνας στη ζωή μας.

Δεν θα ήταν άσκοπο ή απλή κοινοτοπία, νομίζω, μία μικρή επισήμανση της αξίας του λόγου (προφορικού και γραπτού) και ιδίως της λέξης, του δομικού αυτού υλικού του λόγου. Είναι πλέον γνωστή η αξία και η σημασία του λόγου για τον άνθρωπο και την ανάπτυξη του πολιτισμού του. Ο λόγος (λογική) οδήγησε το ανθρώπινο είδος στον λόγο. Αλλά έγινε —και γίνεται— και τανάπαλιν. Όπου γλώσσα και σκέψη. Σκεφτόμαστε με τη γλώσσα και μιλάμε με τη σκέψη. «Μέσα στις φόρμες των λέξεων γεννιούνται οι σκέψεις. Όπως τα ρεύματα των υδάτων κινούνται στην κοίτη του ποταμού και αν δεν υπάρχει αυτή, σκορπίζουν και χάνονται, έτσι και οι σκέψεις κινούνται στην κοίτη της γλώσσας και χάνονται όταν χάνεται εκείνη. Από την ώρα που ο άνθρωπος αποκτά τις λέξεις, η κοίτη της σκέψης του γίνεται λεκτική. Η σκέψη χωρίς τη γλώσσα είναι βουβή, αλλά και η γλώσσα χωρίς σκέψη γίνεται κραυγή». (Χρ. Τσολάκη Τη γλώσσα μου έδωσαν Ελληνική, 1999). Η γλώσσα είναι η προφορική και γραπτή έκφραση της σκέψης, και ο λόγος (λογική) η συναίρεση γλώσσας και σκέψης —επίτευγμα κυρίως του αρχαιοελληνικού πνεύματος. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η λέξη λόγος στην αρχαιοελληνική γλώσσα είναι πολύσημη. Από την άλλη είναι γνωστό ότι το κατ’ ουσίαν ανέκφραστο, το άρρητο δηλαδή, είναι στην ουσία ανέκφραστο γιατί είναι α-διανόητο. Η δύναμη των λέξεων στη μακρόχρονη ζωή του ανθρώπου είναι αποδεδειγμένη και αναντίρρητη. «Οι λέξεις και ο λόγος διαθέτουν μια δύναμη ανυποψίαστη. Είναι θεομηνία ή αύρα. Βροχή που ρημάζει τα πάντα ή ρυάκι απαλό που ποτίζει» (Μάρτιν Γκραίη). Η ποίηση μας έχει δείξει τη δύναμη και τη σημασία των λίγων αλλά σωστά μέσα στο κείμενο δομημένων λέξεων. Αλλά και στην καθημερινή ζωή μία και μόνο λέξη νοηματοδοτεί έναν ολόκληρο κόσμο. Η λέξη π.χ. βοήθεια! μπορεί να σώσει μια ανθρώπινη ζωή. Είναι οι λέξεις που οργανώνονται σε λόγο. Και ο λόγος λειτουργεί σωστά, όταν είναι ορθός και σαφής. Κατά συνέπεια, φτωχός ή συρρικνούμενος λόγος, σημαίνει φτωχή και συρρικνούμενη σκέψη. Ο προϊστορικός άνθρωπος πέρασε σε κάποια φάση της ζωής του από τα ιδεογράμματα από τις εικόνες - λέξεις, από τις λέξεις σύμβολα, στην αλφαβητική γραφή και απο εκεί στη λέξη, στην πρόταση, στον λόγο τον γραπτό.

Με την επανάσταση του Γουτεμβέργιου ο γραπτός λόγος άρχισε να εξαπλώνεται παγκοσμίως. Το βιβλίο σιγά-σιγά, δειλά - δειλά, διαδόθηκε και στις οικονομικά ασθενέστερες τάξεις. Το βιβλίο για τη μόρφωση του ανθρώπου ήταν το μοναδικό εργαλείο στα χέρια του, μέχρι τη δεκαετία του ’50, δεκαετία που άρχισε η εισβολή της τεχνολογικής εικόνας μέσω της τηλεόρασης. Πρόσφατα, στην τελευταία δεκαετία, είχαμε την θεαματική εισβολή ενός άλλου τεχνολογικού επιτεύγματος: του ηλεκτρονικού υπολογιστή (cοmputer) και του διαδίκτυου (internet) που τείνει να υποκαταστήσει το βιβλίο, αφού έγινε ο αυτοκράτορας της γνώσης και των πληροφοριών, προσφέροντας ανέλεγκτο πλούτο πληροφοριών και εικόνων.

Το αποτέλεσμα των τεχνολογικών αυτών επιτευγμάτων στην καθημερινή ζωή, φάνηκε προς στιγμήν να είναι αρνητικό για τον λόγο. Διότι φάνηκε ότι τον εκτοπίζει, μάλιστα τον γραπτό. Η κυκλοφορία των εφημερίδων για ένα διάστημα έπεσε κατακόρυφα και ο γραπτός λόγος και ο τύπος διήλθαν μια ισχυρή κρίση, αφού οι ευρύτερες μάζες στράφηκαν στην εικόνα σαν μια εύκολη λύση για πληροφόρηση και ενημέρωση. Ταυτόχρονα, όμως, φάνηκε στον ορίζοντα και ένα άλλο πρόβλημα. Η εισβολή της εικόνας επέφερε και μια διαστρέβλωση της πραγματικότητας, είτε με την επιλεκτική παρουσίαση εικόνων των γεγονότων του δημόσιου και ιδιωτικού βίου, και το μοντάζ της εικόνας, είτε λόγω συναγωνισμού μεταξύ τύπου και τηλεόρασης, ή ακόμη μεταξύ των καναλιών της τηλεόρασης. Η τηλεόραση με την πλησμονή της εικόνας, έγινε ο απρόσκλητος επισκέπτης στα σπίτια μας, ο εισβολέας που έκανε να παύσει η κλασική επικοινωνία των μελών της κοινωνίας, η φιλική ατμόσφαιρα, η ζεστασιά της ανθρώπινης παρουσίας. Η τηλεόραση μας επέβαλε ένα δικό της πνευματικό διαιτολόγιο. Ο Karl Pοpper ορθά είχε επισημάνει ότι η τηλεόραση με τη δύναμη της εικόνας έχει εξελιχθεί σε μια κολοσσιαία εξουσία, στην ισχυρότερη εξουσία της εποχής μας, λες και είναι ο ίδιος ο Θεός που μιλάει….

Όλοι κάθονται καθηλωμένοι στην πολυθρόνα τους για να καταπιούν ό,τι τούς σερβίρουν οι μεγιστάνες των καναλιών. Και μάλιστα αδιαμαρτύρητα. Έτσι, η εικόνα, που αξίζει κατά πως λεν όσο χίλιες λέξεις, στα χέρια επιτήδειων διαστρεβλώνει την αλήθεια και γίνεται όργανο παραχάραξής της. Δίνοντας δε τόσο μεγάλη σημασία σ’ αυτήν την ίδια την εικόνα, ο σύγχρονος μεταβιομηχανοποιημένος άνθρωπος τη μετατρέπει άκριτα σε είδωλό του. Ο ποιοτικός λόγος αναγκαστικά συρρικνώνεται και εκτοπίζεται. Η επικοινωνία μέσω του γραπτού λόγου λιγοστεύει, αφού αυτός αναπτύσσεται μεταξύ ολίγων πομπών και δεκτών. Τελικά, η εικόνα τείνει να γίνει ο δυνάστης του ανθρώπου. Και ο άνθρωπος, «η εικόνα του Θεού», αλλοτριώνεται και αλλοιώνεται από την εικόνα του ανθρώπου. Το πρόσωπο κινδυνεύει να παύσει να είναι πρόσωπο με τη μαζοποίηση που επιβάλλουν τα τηλεοπτικά δίκτυα, τα οποία απευθύνονται στο απρόσωπο πλήθος. Οι άνθρωποι της εικόνας, είτε πομποί είτε δέκτες, γίνονται εκούσια ή ακούσια λεξιμάχοι. Έτσι, ο λόγος ο γραπτός σαφώς ζημιώνεται από την κυριαρχία της εικόνας κυρίως στις ευρύτερες μάζες, οι οποίες εξακολουθούν να τρέφονται όπως και στο παρελθόν με άρτον και θεάματα. Και ο πολιτισμός μας μετατρέπεται σε εικονολατρικό πολιτισμό.

Ο γνωστός συγγραφέας Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες κάπου έγραψε για την αυτοκρατορία των λέξεων στην εποχή μας ισχυριζόμενος, ότι η εικόνα δεν μπορεί να παραμερίσει ούτε και να εξαλείψει τη λέξη. Οι λέξεις θα συνεχίζουν κατά τον Μάρκες τη θριαμβευτική πορεία τους. Και αυτό είναι σωστό αν σκεφτούμε ότι ο άνθρωπος είναι συνυφασμένος με τη λέξη και η λέξη με τον άνθρωπο. Δεν νοείται επικοινωνία του ανθρώπου χωρίς τη λέξη, χωρίς τον λόγο.

Ωστόσο, οι στατιστικές είναι μάλλον απογοητευτικές για την ανάπτυξη του λόγου στον 20ό αιώνα. Και μάλιστα του γραπτού. Γιατί ο αναλφαβητισμός παραμένει παγκόσμιο φαινόμενο. Ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι (το 1/6 της ανθρωπότητας) είναι αναλφάβητοι, ανίκανοι ακόμη και να διαβάσουν το όνομά τους ή και να το γράψουν. Ανάμεσά τους, εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά απ’ όλο τον κόσμο, τα οποία μεγαλώνοντας θα ζήσουν εντονότερα τα προβλήματα της έλλειψης εκπαίδευσης (υγείας, διατροφής, φτώχειας), αφού οι αναλφάβητοι δεν έχουν τη δυνατότητα να κατανοήσουν τον τρόπο με τον οποίο κατακτώνται τα θεμελιώδη ανθρώπινα (κοινωνικά, ατομικά, πολιτικά) δικαιώματα και να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής τους.

Βιώνουμε, δηλαδή, ένα οξύμωρο και αντιφατικό φαινόμενο· της τεχνολογικής ανάπτυξης και της αύξησης αναλφαβητισμού. Η έκρηξη της τεχνολογικής ανάπτυξης διευρύνει το χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στις χώρες της Δύσης και στις υπανάπτυκτες χώρες της Ανατολής και της Αφρικής, των οποίων οι κάτοικοι μειονεκτούν και θα μειονεκτούν λόγω του αναλφαβητισμού τους. Ακόμα και στις αναπτυσσόμενες ή ανεπτυγμένες χώρες, υπάρχουν πολλοί υποεκπαιδευμένοι και αυτοί είναι που μαζί με τους αναλφάβητους, εντυπωσιάζονται περισσότερο από την εικόνα και στρέφονται φανατικά προς αυτήν.

Το 92% των αναλφάβητων σε ανεπτυγμένες χώρες βλέπει καθημερινά περίπου δύο με τρεις ώρες τηλεόραση. Και πάλι, δεν καταλαβαίνουν πλήρως αυτά που βλέπουν και ακούνε στις ειδήσεις. Οι ίδιοι σπανίως μετέχουν σε πολιτιστικές εκδηλώσεις και δεν διαβάζουν εφημερίδες, περιοδικά ή βιβλία. Υπάρχει δηλαδή μια ευθεία αναλογία μεταξύ του αναλφαβητισμού και υποεκπαίδευσης με την εικόνα, που θεωρείται τροφή απλούστερη και ευκολότερη από το γραπτό λόγο.

Ένα άλλο ανησυχητικό φαινόμενο είναι ότι για διάφορους λόγους, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και η εισβολή του Ίντερνετ που από κάποιον χαρακτηρίστηκε «εξολοθρευτής των γλωσσών», το 1/3 των ομιλουμένων γλωσσών θα έχουν εξαφανιστεί σε διάστημα εκατό ετών, δηλαδή στον τέλος του 21ου αιώνα….

Ο Σωκράτης στην εποχή του φοβόταν ότι το βιβλίο θα κατέστρεφε τον λόγο το προφορικό. Στην πραγματικότητα, οι φοβίες αυτές αποδείχτηκαν αβάσιμες. Γιατί ο γραπτός λόγος δεν υποσκέλισε τον προφορικό, αλλά μάλλον τον ενεδυνάμωσε, τροφοδοτώντάς τον, διαφυλάσσοντάς τον και εμπλουτίζοντάς τον.

Έτσι και σήμερα. Το πιθανότερο είναι ότι η εικόνα δεν θα εκτοπίσει τη λέξη, ούτε η τηλεόραση θα υποσκελίσει το βιβλίο. Γιατί η εικόνα έχει ανάγκη του λόγου, αφού ο λόγος δίνει βάθος, ερμηνεία και διάρκεια στην εικόνα.

Τελικά, φαίνεται ότι τόσο οι εικονοκλάστες όσο και οι λεξιμάχοι θα το πάρουν απόφαση να ρίξουν νερό στο κρασί τους, να συμβιβαστούν και να συμβιώσουν. Και ο 21ος αιώνας (αν δεν παραστεί μάρτυρας κάποιας ανθρώπινης αυτο-καταστροφής) θα είναι ο αιώνας στον οποίο μετά από διάφορες αναταράξεις και ανακατατάξεις θα συνυπάρξει αρμονικά ο γραπτός λόγος και η εικόνα μαζί με τον ήχο, ίσως με έναν τρόπο ασύλληπτο ως τώρα.

Μάρτυς το ηλεκτρονικό χαρτί που είναι επί θύραις. Υπόσχεται συνδυασμό κλασικού αναγνώσματος με το ηλεκτρονικό, μαζί με τις ιστοσελίδες των υπολογιστών…

Οι πιο πρόσφατες αναρτήσεις