Υπάρχει ένα μοναδικό βιβλίο…
Η τέχνη και η φιλολογία εξαρτώνται απ’ αυτό.
Χωρίς αυτό η Δύση δεν θα ήταν αυτό που είναι.
Daniel-Rops
Σε δύο προηγούμενα δοκίμιά μου, έθιξα το θέμα της σχέσης μεταξύ θρησκευτικής πίστης και μάρκετινγκ, καθώς και της διαχρονικής αξίας του Χριστιανισμού. Έλεγα εκεί, ότι οι ιστορικές μελέτες και οι σύγχρονες έρευνες δίνουν απάντηση ικανοποιητική στο ερώτημα γιατί ο Χριστιανισμός κυριάρχησε και επικράτησε ιδιαίτερα στη Δύση επί δύο χιλιετίες και όχι κάπου αλλού. Επίσης ότι δεν είναι τυχαίο ότι στη Δύση αναπτύχθηκε αυτός ο συγκεκριμένος πολιτισμός (υλικό–πνευματικός) ο οποίος και σαφώς υπερέχει από τους πολιτισμούς άλλων θρησκειών (Ινδίας–Κίνας, Αφρικής κ.λπ). Επανέρχομαι στο παρόν δοκίμιο για να εξετάσω το θέμα από άλλη σκοπιά. Συγκεκριμένα, πώς, στη διαμόρφωση του Δυτικού πολιτισμού, επέδρασε ένα βιβλίο όσο κανένα άλλο—η Βίβλος.
***
Είναι γνωστό ότι η Βίβλος είναι το ιερό βιβλίο του χριστιανικού κόσμου. Ωστόσο, το πρώτο μέρος της, η Παλαιά Διαθήκη, θεωρείται ιερό βιβλίο και από τους Εβραίους. Εν μέρει θεωρείται και από πολλούς μωαμεθανούς ιερό, αφού το Κοράνιο συχνά αναφέρεται σε πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης και έχει διατάξεις παρμένες από την Πεντάτευχο.
Παρόλο που είναι και εκλαμβάνεται ως ένα βιβλίο (Βίβλος), στην πραγματικότητα είναι μία ανθολογία, μια συλλογή πολλών βιβλίων, που γράφτηκαν σε τρεις γλώσσες, από πολλούς και διάφορους Ιουδαίους συγγραφείς, σ’ ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Το περιεχόμενό της είναι διατυπωμένο σε μια μεγάλη γκάμα του γραπτού λόγου. Περιέχει διηγήσεις, παραδόσεις, ιστορία, πρόζα, ποίηση, γνωμικό λόγο, αινίγματα, παραβολές, νόμους, επιστολές, προφητείες και άλλα λογοτεχνικά είδη.
Ενώ θα περίμενε κανείς από ένα τέτοιο ετερόκλητο βιβλίο ανομοιογένεια και, ίσως, ασυνέπεια και αντιφατικότητα, το εκπληκτικό είναι ότι το βιβλίο αυτό στα ουσιώδη σημεία του έχει μια καταπληκτική ενότητα. Υπάρχει ποικιλία σε ενότητα και ενότητα σε ποικιλία. Το μήνυμά του είναι θεολογικό, χριστοκεντρικό και εσχατολογικό, υπό την έννοια ότι αποκαλύπτει πως ο κόσμος που δημιουργήθηκε από το υπέρτατο ον μπορεί να τελειωθεί και ο άνθρωπος να τοποθετηθεί στις σωτηριολογικές του διαστάσεις.
Πλέον τούτου, περιέχει πλήθος ηθικών αρχών και υψηλών νοημάτων. Γι’ αυτό, σε συνδυασμό με τα ιστορικά γεγονότα που συνεκφέρονται μαζί με αυτά, αποτέλεσε τη Magna Charta του χριστιανισμού από το τέλος του 1ου αιώνα μ.Χ. που σχηματίστηκε οριστικά και εξακολουθεί να είναι μέχρι σήμερα.
Είναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κανείς με ποιον τρόπο οι βασικότερες έννοιες και αντιλήψεις πάνω στις οποίες στηρίχθηκε ο πολιτισμός της Δύσης προέρχονται από τη Βίβλο, το πανάρχαιο αυτό βιβλίο δοκιμασμένης σοφίας της ιουδαίοχριστιανικής παράδοσης.
Αναφέρω μερικά παραδείγματα για του λόγου το αληθές και για να γίνω σαφής.
Η έννοια του ενός Θεού (πνεύματος) δημιουργού, ως προσώπου, δεν προέρχεται ούτε από τον Πλάτωνα ούτε από κάποιον άλλο αρχαίο φιλόσοφο, ούτε από τις ανατολίτικες θρησκείες (Ινδουισμός–Βουδισμός). Η έννοια έχει καθαρά βιβλική προέλευση. Η θρησκεία είναι δεσμός, re–ligare, επανένωση Θεού και ανθρώπου. Στη Βίβλο ο Θεός αναζητεί τον άνθρωπο για να τον σώσει· όχι ο άνθρωπος το Θεό για να θρησκεύσει, όπως γίνεται με τα εξωβιβλικά θρησκεύματα. Στους αρχαίους Έλληνες σοφούς ο Θεός είναι θέμα της σκέψης. Ο Θεός στη Βίβλο όμως είναι Θεός ζων (εχυέχ ασέρ εχυέχ, אֶהְיֶה אֲשֶׁר אֶהְיֶה), ο οποίος έχει ένα σκοπό να πραγματοποιήσει· δρα μέσα στην ιστορία και γίνεται προσιτός στον άνθρωπο όχι τόσο με τη σκέψη όσο με την καρδιά· δηλαδή την πίστη και την υπακοή.
Η έννοια του προσώπου, του ατόμου δηλαδή, που διακρίνεται όχι μόνο από το πλήθος αλλά και από τα άλλα άτομα με ελευθερία και ευθύνη, έχει καθαρά βιβλική προέλευση. Στα βιβλικά κείμενα ο Θεός αναζητεί τον άνθρωπο. Ο Θεός δίνει αξία στον καθένα, τον καλεί προς σωτηρία και αποδέχεται το απολωλός. Η θυσία του Χριστού παρέχεται προς όλους αλλά και για τον καθένα προσωπικά. Έτσι, ο άνθρωπος είναι πρόσωπο που έχει ηθική και σωτηριολογική αξία. «Το κέντρο της βιβλικής θρησκείας είναι ο περσοναλισμός της. Σύμφωνα με κάθε λέξη της Βίβλου, ο Θεός αποκαλύπτεται ως πρόσωπο… Είναι ο άνευ όρων χαρακτήρας του βιβλικού Θεού που καθιστά τη σχέση μ’ Αυτόν ριζικώς προσωπική (Paul Tillich)». Από τη Βίβλο παρέλαβαν τη διδασκαλία αυτήν ορισμένοι πατέρες της εκκλησίας και την προέβαλαν στα συγγράμματά τους. Η πατερική φιλοσοφία επέδρασε με τη σειρά της στη σκέψη μεταγενέστερων ανθρωπιστών φιλοσόφων (Hugo Grotius, Rousseau, Βολτέρος κλπ.) κι από κει εδραιώθηκε, έγινε έννοια θεμελιώδης για τον σύγχρονο άνθρωπο.
Απ’ ό,τι είναι γνωστό, η έννοια του νόμου, του γραπτού κανόνα δικαίου που ρυθμίζει την κοινωνική συμβίωση, πρωτοεμφανίζεται στη Μεσοποταμία με τους αρχαίους Σουμεριακούς κώδικες και κυρίως με τον περίφημο κώδικα του Χαμμουραμπί.
Ωστόσο, η έννοια του νόμου (Τορά) ως γενικότερο πλαίσιο, με ηθικό μάλιστα περιεχόμενο, πρωτοεμφανίζεται κυρίως στη Μωσαϊκή νομοθεσία (15ος αιώνας π.Χ.) και κυρίως στις διατάξεις του αρχαιότατου βιβλίου–κώδικα της διαθήκης (sepher ha berith, Εξ. 20:19–23:33) που περιείχε διατάζεις αστικού, ποινικού και δικονομικού δικαίου. Σημειώνω εδώ ότι η λέξη νόμος ως κανόνας δικαίου είναι άγνωστη στον Όμηρο. Πρωτοεμφανίζεται στον Ησίοδο (8ος π.Χ. αιώνας) με μουσική σημασία αρχικά (νόμος=τραγούδι με νότες), ενώ με την έννοια της διάταξης, του κανόνα πρωτοεμφανίζεται στον Πίνδαρο και αργότερα στους σοφιστές και στον Ηρόδοτο. Βέβαια, στην αρχαία Ελλάδα είναι γνωστή από τους ομηρικούς χρόνους η Θέμις, και αργότερα ο τεθμός, κ.λπ.
Η Βίβλος, επίσης, είναι η αρχαιότατη πηγή της έννοιας της απονομής της δικαιοσύνης. Της έννοιας δηλαδή του «απονέμειν εις έκαστον κατά το ίδιον αυτού δίκαιον», χωρίς δωροδοκία μάλιστα ή μεροληψία. Ασφαλώς η έννοια αναπτύχθηκε από τους Έλληνες φιλοσόφους και τους Ρωμαίους νομοδιδάσκαλους και ενσωματώθηκε στα νομικά corpora αργότερα. Ωστόσο, στις ευρείες μάζες, έγινε κατανοητή περισσότερο από τη Βίβλο, η οποία πριν από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους διακήρυξε: «Ουκ επιγνώση πρόσωπον εν κρίσει, κατά τον μικρόν και κατά τον μέγαν κρινείς· ου μη υποστείλη πρόσωπον ανθρώπου, ότι η κρίσις Θεού εστι» (Δευτ. 1:17)· και: «Ου ποιήσετε άδικον εν κρίσει· ου λήψη πρόσωπον πτωχού, ουδέ μη θαυμάσης πρόσωπον δυνάστου εν δικαιοσύνη κρινείς τον πλησίον σου» (Λευ. 19:15)· και πάλι: «…εάν δε και κτήση παρά του πλησίον σου, μη θλιβέτω άνθρωπος τον πλησίον» (Λευ. 25:14).
Ακόμα η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι βαθύτατα αναπτυγμένη στη Βίβλο. Στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχουν θεσμοί όπως του Σαββατιαίου έτους (αφέσεως–απελευθερώσεως) και του Ιωβηλαίου, που λειτουργούσαν σαν ασφαλιστικές δικλείδες και δεν επέτρεπαν τη σώρευση πλούτου στα χέρια μερικών επιτήδειων πλουτοκρατών, ώστε να διαιωνίζεται η κοινωνική αδικία. Γενική αρχή ήταν η αναγραφόμενη στο Δευτερονόμιο: «Ουκ έσται ενδεής εν σοι» (15:4).
Η αρχή της ισονομίας των πολιτών και μάλιστα των αλλοδαπών με τους Εβραίους βρίσκεται και πάλι για πρώτη φορά στη Βίβλο, κατά τρόπο μάλιστα θαυμαστό στη Μωσαϊκή νομοθεσία: «Νόμος εις έσται τω εγχωρίω και τω προσελθόντι προσηλύτω εν υμίν» (Έξ. 12:49)· και ακόμη: «Ως ο αυτόχθων εν υμίν έσται ο προσήλυτος… και αγαπήσεις αυτόν ως σεαυτόν» (Λευ. 19:34).
Σπουδαίες νομικές αρχές των συγχρόνων δικαίων έχουν βιβλική προέλευση. Η αρχή nullum crimen nulla poena sine lege (κανένα αδίκημα, καμία ποινή χωρίς νόμο), που διαυλακώνει και κατευθύνει τα σύγχρονα ποινικά δίκαια, παρ’ όλο που προέρχεται από τον Ρωμαίο νομοδιδάσκαλο Ουλπιανό, η ρίζα της, ωστόσο, ανάγεται στον απόστολο Παύλο και στη διδασκαλία του περί ατομικότητας της αμαρτίας (καθώς και στο ότι δεν υπάρχει αμαρτία χωρίς νόμο· «ου γαρ ουκ εστι νόμος ουδέ παράβασις»), θέμα που αναπτύσσεται δεξιότεχνα στην προς Ρωμαίους επιστολή.
Επίσης, το δικονομικό αξίωμα ne bis in idem (όχι δις επί τω αυτώ), σύμφωνα με το οποίο κανείς δεν μπορεί να καταδικαστεί δυο φορές για το ίδιο έγκλημα, ανάγεται στο βιβλίο του προφήτου Ναούμ (1:9 κατά τους Ο΄) του 6ου π.Χ. αιώνα. Το χωρίο από τη Βουλγάτα, μετάφραση του Ιερώνυμου, εισήλθε στη λατινική φιλολογία και από κει στο δίκαιο. Τα παραδείγματα μπορούν να πολλαπλασιαστούν με αναφορές στις Εισηγήσεις του Ιουστινιανού κ.ά.
Κατόπιν όλων αυτών γίνεται φανερό γιατί ο Αμερικανός νομομαθής Μπόουμαν είπε κάποτε: «Όλος ο συμπαγής όγκος της Αγγλικής και Αμερικανικής νομοθεσίας μπορεί να συμπτυχθεί σε πολύ λίγες μεγάλες αρχές, οι οποίες μεταδόθηκαν από τον Μωυσή».
Η ιδέα και η έννοια της μονογαμίας που επικράτησε εδώ και αιώνες, πηγάζει και πάλι από τη Βίβλο και την ιουδαιο-χριστιανική παράδοση.
Είναι γνωστό ότι οι αρχαίες προχριστιανικές κοινωνίες της Ανατολής, των Ελλήνων, Ρωμαίων κλπ. ήταν πολυγαμικές, εκτρέφοντας το θεσμό της παλλακείας και της πορνείας. Ο βιβλικός Χριστιανισμός, χωρίς να στρέφεται κατά του ψυχοσωματικού έρωτα, τονίζει την αξία μιας μόνιμης σταθερής σχέσης μέσα στα πλαίσια του γάμου. Ο περίφημος ορισμός του Μοδεστίνου για το γάμο, matrimonium est conjuctio mare et feminis et consortium omne vitae divini et humani rerum com-municatio (γάμος είναι η ένωσις ανδρός και γυναικός και η συγκλήρωσις του βίου παντός, θείου τε και ανθρωπίνου δικαίου κοινωνία) έχει βιβλικοχριστιανική βάση.
Οι αρχές της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, της εργασίας για τον πορισμό πλούτου και της ελεύθερης οικονομίας, ενυπάρχουν επίσης στη Βίβλο. Και αυτές, ασφαλώς, επέδρασαν περισσότερο από ο,τιδήποτε άλλο στην επικράτησή τους στο δυτικό κόσμο. Τόσο η Παλαιά όσο και η Καινή Διαθήκη ενθαρρύνουν την εργασία, ενθαρρύνουν την ιδιωτική πρωτοβουλία για την κτήση αγαθών. Βέβαια, στην αρχαία εκκλησία για ένα περιορισμένο διάστημα επικράτησε και η κοινοκτημοσύνη με βάση την αρχή, ο καθένας σύμφωνα με τις δυνάμεις του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του—αρχή που εγκολπώθηκε αργότερα και ο κομμουνισμός. Ωστόσο, ενώ ο τελευταίος απέτυχε σαν σύστημα, ο πρωτόγονος Χριστιανισμός, με πυξίδα την αγάπη και το αλτρουιστικό ενδιαφέρον, επιβίωσε ως κοινότητα παρά τους διωγμούς των Ρωμαίων αυτοκρατόρων.
Μετά την οριστική επικράτηση του χριστιανισμού τον 4ο μ.Χ. αιώνα, επικράτησε και η ιδιωτική πρωτοβουλία και το ελεύθερο ιδιοκτησιακό καθεστώς, στηριζόμενο ακριβώς στην ελευθερία, που διακηρύσσει η Βίβλος ιδιαίτερα στην προς Γαλάτας επιστολή του αποστόλου Παύλου.
Είναι γνωστό ότι η Γαλλική επανάσταση στηρίχθηκε στο τρίπτυχο ελευθερία–ισότης–αδελφοσύνη. Το σύνθημα αυτό, που έγινε και η βάση για τα μετέπειτα κομμουνιστικά και σοσιαλιστικά μανιφέστα, στηρίζεται στις αρχές της Βίβλου. Έγιναν μεγάλοι αγώνες, χύθηκε πολύ αίμα για να φθάσει η ανθρωπότητα στην επίσημη κατάργηση της δουλείας με τον Αβραάμ Λίνκολν, την αναγνώριση της αξίας του εργαζομένου και τη διασφάλιση των δικαιωμάτων του. Ο Λίνκολν όμως εμπνεύστηκε την κατάργηση της δουλείας και πάλι από τη Βίβλο, που χαρακτήρισε το καλύτερο δώρο του Θεού προς τον άνθρωπο.
Ακόμη, η διακήρυξη της ανεξαρτησίας των ΗΠΑ, της 4ης Ιουλίου 1776, στο προοίμιό της περιλαμβάνει τις αυταπόδεικτες αλήθειες ότι όλοι οι άνθρωποι πλάστηκαν ίσοι και προικίστηκαν από το Δημιουργό τους με μερικά απαράγραπτα δικαιώματα, όπως αυτά της ζωής, της ελευθερίας και της αναζητήσεως της ευτυχίας…, έννοιες που καταφανώς κατάγονται από τη βιβλική παρακαταθήκη.
Βέβαια, οι έννοιες αυτές παραμένουν υψηλά ιδανικά και είναι ανεφάρμοστες, αφού η ιδιοτέλεια, ο εγωισμός και το συμφέρον ισχυρών, οικονομικών τραστ κ.ά., δεν επιτρέπουν την εφαρμογή τους. Αυτό όμως δεν αλλάζει το γεγονός ότι προέρχονται από το ιερό βιβλίο του χριστιανισμού, την Αγία Γραφή.
Σημειώνω κάτι ακόμη, που κατά τη γνώμη μου είναι ιδιαίτερα σπουδαίο: Η επικρατούσα γραμμική αντίληψη κίνησης της ιστορίας, η οποία οδεύει προς τα έσχατά της, σε αντίθεση με την κυκλική κίνηση του χρόνου των αρχαίων Ελλήνων διανοητών, έχει κι αυτή βιβλική προέλευση, συναπτόμενη με τις σωτηριώδεις ενέργειες του Θεού για τον άνθρωπο.
Είναι περιττό βέβαια να πω, ότι οι πίνακες του Ντα Βίντσι, του Ραφαήλ, τα γλυπτά του Μιχαήλ Αγγέλου, τα ορατόρια του Μπαχ και του Χαίντελ, η ποίηση του Ρωμανού του Μελωδού, οι καθεδρικοί και οι Βυζαντινοί ναοί κλπ. δεν θα υπήρχαν αν δεν υπήρχε η Βίβλος και οι ήρωές της, για να τα εμπνεύσουν. Θρησκεία, νόμοι, ηθική, οικονομία, φιλολογία, τέχνες και άλλοι πολιτισμικοί τομείς δέχθηκαν ισχυρή και ευεργετική επίδραση από τα μηνύματα, τις διδασκαλίες και τις αρχές της Βίβλου πανθομολογουμένως.
Παρά το θρίαμβο της επιστήμης και της τεχνολογίας στην εποχή μας, παρά τη σφοδρή κριτική που δέχθηκε και δέχεται από διανοούμενους και φιλοσόφους κατά διαστήματα, η Βίβλος εξακολουθεί να είναι το best seller των αιώνων, μεταφρασμένη σε 2.200 γλώσσες και διαλέκτους. Το 90% του πληθυσμού της γης την έχει στη γλώσσα του. Κάθε δευτερόλεπτο που περνά τυπώνεται και ένα καινούργιο της αντίτυπο!
Αυτό συμβαίνει διότι η Βίβλος εμπεριέχει λογικά και πρακτικά πανανθρώπινα μηνύματα. Ο κόσμος, σύμφωνα με τη Βίβλο, είναι δημιούργημα του Θεού, έχει νόημα και αξίζει την προσοχή μας. Το ήθος της βιβλικής θρησκείας επιζητεί την αλήθεια πάση θυσία. Τούτο σημαίνει ότι η αλήθεια δεν επιζητείται από περιέργεια ή από διασκέδαση, αλλά γίνεται όρος ζωής. Και για να δώσουμε το λόγο σ’ έναν κορυφαίο διανοητή του 20ού αιώνα, τον Karl Jaspers: «Η γέννηση της σύγχρονης επιστήμης είναι ίσως αδιανόητη χωρίς… εκείνα τα κίνητρα που έχουν την ιστορική τους ρίζα στη βιβλική θρησκεία. Ό,τι είμαστε, είμαστε από τη βιβλική θρησκεία. Χωρίς τη Βίβλο γλιστράμε στο μηδέν».
Οι διαχρονικές θρησκευτικές αλήθειες της Βίβλου περί Θεού, κόσμου, ανθρώπου, ζωής, σωτηρίας, σε συνδυασμό με το ότι οι υψηλές της αρχές δίνουν ηθικό προσανατολισμό στον άνθρωπο (παρά τη μη εφαρμογή τους από τους κατ’ επίφαση χριστιανούς), της προσδίδουν κύρος ανεξάντλητο και διαιώνιο. Δικαίως, θεωρήθηκε ότι είναι η συλλογή βιβλίων που πιθανώς είχε τη μεγαλύτερη επίδραση στην ανθρωπότητα. Τι θα ήταν ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος χωρίς αυτήν, είναι δύσκολο να εικάσουμε. Χωρίς αυτήν, πράγματα που θεωρούμε σήμερα δεδομένα και αυτονόητα, θα ήταν τελείως ανύπαρκτα.