Walzer, Michael: Έξοδος και επανάσταση (Άρτος Ζωής, 2015)

«Το μέγα παράδοξο της Εξόδου, και όλων των μεταγενέστερων απελευθερωτικών αγώνων, είναι η ταυτόχρονη προθυμία και απροθυμία του λαού να αφήσει πίσω του την Αίγυπτο. Οι άνθρωποι λαχταρούν να είναι ελεύθεροι και την ίδια στιγμή λαχταρούν να ξεφύγουν από τη νέα ελευθερία τους. Θέλουν νόμους, αλλά όχι πάρα πολλούς· αποδέχονται αλλά και αντιστέκονται στην πειθαρχία της πορείας. Η βιβλική αφήγηση ξετυλίγει αυτή την παράδοξη ιστορία με μια ειλικρίνεια και αμεσότητα που δεν απαντά συχνά στη γραμματεία της απελευθέρωσης.»

Τα λόγια αυτά του Michael Walzer στο εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του «Έξοδος και Επανάσταση», βρίσκονται σχεδόν στο μέσον του βιβλίου και αποτελούν ίσως την καρδιά της αποσταγμένης σοφίας του. Αυτές οι αράδες, μαζί με αυτές που βρίσκονται στις σελ. 29 και επόμενα – στις οποίες θα αναφερθώ και παρακάτω –, αποτελούν ό,τι καλύτερο έχει γράψει πάνω στο θέμα ο Γουόλζερ, Καθηγητής Κοινωνικών Επιστημών στα Πανεπιστήμια Πρίνστον και Χάρβαρντ και από τους κυριότερους εκπροσώπους της αμερικανικής πολιτικής φιλοσοφίας. Στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό βέβαια, ο συγγραφέας είναι γνωστός και από άλλα βιβλία του όπως: «Περί ανεκτικότητας» (1998), «Η ηθική εντός και εκτός συνόρων» (2003), «Δίκαιοι και άδικοι πόλεμοι» (2008) και το πιο πρόσφατο «Στη Σκιά του Θεού – Η πολιτική στην Εβραϊκή Βίβλο» (2018).

Τούτο, όμως, το βιβλίο του Γουόλζερ, θίγει με έναν δικό του τρόπο μερικά νευραλγικά σημεία της προβληματικής του γύρω απ’ το θέμα, τού πώς η Ισραηλική Έξοδος από την Αίγυπτο ήταν (για τότε) και θεωρείται αείποτε ένα μείζον επαναστατικό πολιτικό γεγονός, που, όχι άδικα, έγινε ιδεολογικό πρότυπο για άλλες μεταγενέστερες παντός τύπου και είδους επαναστάσεις…

Τον καθηγητή Γουόλζερ, χωρίς να έχω διαβάσει το βιβλίο του, εμμέσως, από άλλες πηγές, τον γνώρισα πριν από χρόνια, όταν έγραφα το βιβλίο μου «Βίβλος, ένα βιβλίο επαναστατικό» (2010), όπου και παρέπεμπα στο βιβλίο του αυτό για τις ορθές κρίσεις και παρατηρήσεις του συγγραφέα σχετικά με την ευθύγραμμη κίνηση της ιστορίας και του χρόνου. Διαβάζουμε στο βιβλίο του: «Η Έξοδος είναι ένα ταξίδι προς τα εμπρός – όχι μόνο στον χρόνο και τον χώρο. Είναι μια πορεία προς έναν στόχο, μια ηθική πρόοδος, μια μεταμόρφωση… Το υποκείμενο της πορείας είναι ο ‘λαός Ισραήλ’. Η Γένεσις είναι μια συλλογή από αφηγήσεις για μεμονωμένους άντρες και γυναίκες… Η Έξοδος, αντίθετα, είναι το αφήγημα ενός λαού και, ως εκ τούτου, όχι απλώς αφήγημα (story), αλλά ιστορία (History)» (σελ. 31).

Ο Γουόλζερ ορθά υποστηρίζει το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξαν και άλλοι ειδικοί (π.χ. Mircea Eliade, T. Bowman, Oscar Cullman, Claude Tresmontant κ.άλλ.) ότι εδώ, στην Έξοδο των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο με κατεύθυνση τη γη της επαγγελίας, την «ρέουσα γάλα και μέλι», έχουμε να κάνουμε με μια πολιτική ιστορία με ισχυρή γραμμικότητα, μια δυνατή κίνηση προς τα εμπρός, κάτι που δίνει μόνιμο σχήμα στην εβραϊκή αντίληψη του χρόνου, η οποία ως εκ τούτου διαφοροποιείται ριζικά και αντιπαρατίθεται στις μυθικές ιδέες της αιώνιας επιστροφής. Ιδέες με τις οποίες ήταν διαποτισμένες όχι μόνο οι κοσμολογικές αφηγήσεις της αρχαιότητας, αλλά και οι ιστορικές ερμηνείες, σύμφωνα με τις οποίες ο κόσμος γυρίζει σε σταθερούς κύκλους, και καμιά αλλαγή δεν μπορεί να σημαίνει και πραγματική πρόοδο. Έτσι είδαν το όλο θέμα ακόμη και οι αρχαίοι Έλληνες σοφοί και ιστορικοί, Ηράκλειτος, Αριστοτέλης, Χρύσιππος, Πολύβιος κ.άλλ.

Εδώ, λοιπόν, έχουμε να κάνουμε με μια revolution, μια επαναστατική ιδέα ευθυγράμμισης κίνησης της ιστορίας, που οδηγεί μέσα από ανησυχίες, αγώνες, αγωνίες, γογγυσμούς και αντε-επαναστάσεις ενός λαού, στην ουσιαστική απελευθέρωση, την πρόοδο, σ’ ένα τέλος, σε μια λύτρωση. Η γοητεία της ιστορίας της Εξόδου έγκειται κατά τον Γουόλζερ, στην ιδέα του υπεσχημένου τέλους, στην προσήλωση των Ισραηλιτών στον σκοπό της πορείας (σελ. 35). Αυτή η ευθύγραμμη κίνηση της ιστορίας με την ιδέα της προόδου και της λύτρωσης, είναι που ποδηγετεί και κατευθύνει τις μεσσιανικές ιδέες αργότερα, και τις ιδέες του πολιτικού μεσσιανισμού και του κοσμικού χιλιασμού με το όραμα της μεταμόρφωσης του κόσμου. Έτσι συναντάμε στην Καινή Διαθήκη και στην Ιωάννεια Αποκάλυψη και εν γένει στο Χριστιανισμό, τη θεϊκή υπόσχεση «για νέους ουρανούς και νέα γη», στην οποία δεσπόζουσα θέση έχει ο νέος μεσίτης, ο μεσίτης της Καινής Διαθήκης, Ιησούς Χριστός, ο υποσχεθείς από τους προφήτες Μεσσίας, σε αντιπαραβολή με τον Μωυσή τον Μεσίτη της Παλαιάς Διαθήκης η οποία συνάπτεται μεταξύ Θεού και λαού Ισραήλ. Η Έξοδος γίνεται, τελικά, ένα μοντέλο για μεσσιανική χιλιαστική σκέψη, και όχι μόνο, αφού παίζει ρόλο βασικό στην ιστορική και πολιτική γραμματεία. Τονίζει την απελευθερωτική διαδικασία μέσα από μια αφήγηση απολύτρωσης με θρησκευτικούς όρους.

* * *

Πριν προχωρήσουμε να δούμε τις θέσεις του συγγραφέα, ας ξεκαθαρίσουμε ένα πράγμα. Τον Γουόλζερ δεν τον απασχολεί η ακρίβεια και η ιστορικότητα των αφηγουμένων (θαυματουργικών) γεγονότων (π.χ. πληγές του Φαραώ, διάβαση της Ερυθράς θάλασσας θαυματουργικά, χορτασμός 3.000.000 ανθρώπων με μάννα και ορτύκια κ.άλλ.), μια και θεωρεί ότι η ιστορία αυτή γράφτηκε αιώνες μετά τα γεγονότα – μια θέση που έχει παγιωθεί σχεδόν στους σύγχρονους Ακαδημαϊκούς κύκλους –, χωρίς να λείπουν βέβαια σημαντικές εξαιρέσεις – φωνές, οι οποίες υποστηρίζουν με σθένος την αυθεντικότητα των αφηγήσεων στη Μωσαϊκή εποχή⁽¹⁾. Ο συγγραφέας, άλλωστε, δεχόμενος τα σημεία της Διαθήκης στο Όρος Σινά, και υπογραμμίζοντας την τυπική ομοιότητά της με τις συνθήκες τις οποίες συνήπταν οι κοσμικοί άρχοντες, Αιγύπτιοι, Χετταίοι, κ.άλλ. δέχεται έμμεσα και τον πυρήνα της ιστορικότητας της Εξόδου⁽²⁾.

Τον συγγραφέα τον απασχολεί αυτό καθ’ εαυτό το γεγονός της Εξόδου εν σχέσει με το μήνυμα που νοηματοδοτεί για τις μεταγενέστερες γενιές και εποχές. Η ευρυμάθεια και η πολυμάθειά του, τον οδηγούν σε λεπτότατες παρατηρήσεις στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου με τίτλο: «Ο Οίκος της δουλείας: σκλάβοι στην Αίγυπτο», όπου αναπτύσσει με τη βοήθεια Εβραίων κυρίως ερμηνευτών και σχολιολόγων (Χιλλέλ, Ρασί, Μαϊμονίδης, Ναχμανίδης, Σααντία Γκαόν, Μάρτιν Μπούμπερ κ.άλλ.) τον τρόπο ζωής των Εβραίων μέσα στην Αίγυπτο, στο μισητό καθεστώς της δουλείας.

Μια μεγάλη οικογένεια Εβραίων 75 ψυχές, πολλαπλασιαζόμενοι, μετατράπηκαν μέσα σε ένα χρονικό διάστημα από ελεύθεροι φιλοξενούμενοι (επί εποχής του Ιωσήφ), σε σκλάβους, σε ένα τυραννικό καθεστώς βρεφοκτονίας – αρρενοκτονίας, απ’ όπου διεφυλάχθη ο μεταγενέστερος απελευθερωτής του λαού, ο Μωυσής. Το σκληρό καθεστώς της δουλείας περιγράφεται στο βιβλίο της Εξόδου με μελανά χρώματα: καταπίεση, θλίψη, αγγαρεία, δεινά, ραβδισμοί, σκλαβιά (Έξοδ. 1:14), σε σημείο που έπρεπε να το θυμούνται οι επόμενες γενιές αργότερα, και να συμπεριφέρονται με επιείκεια στους δούλους τους και σε ξένους, γιατί κάποτε και αυτοί υπήρξαν δούλοι στην Αίγυπτο (Δευτ. 24:14-15,18). Η μακρόχρονη δουλική παραμονή στην Αίγυπτο, είχε σαν συνέπεια την αλλοτρίωση της ζωής, αλλά και την αλλοίωση της μονοθεϊστικής πίστης και την πτώση στην ειδωλολατρία, όπως υπαινίσσονται διάφορα μεταγενέστερα βιβλικά χωρία (Ιεζεκ. 23:3,19-20). Στην Αίγυπτο οι Ισραηλίτες έγιναν κατά το ήμισυ Αιγύπτιοι κατά την επιτυχή παρατήρηση του περίφημου Ιεροκήρυκα Τζερόνιμο Σαβοναρόλα⁽³⁾, και, όπως παρατηρεί με οξυδέρκεια ο Γουόλζερ, οι Εβραίοι ήταν πολιτογραφημένοι Αιγύπτιοι και συγχρόνως επαναστάτες κατά της αιγυπτιακής καταπίεσης και διαφθοράς (σελ. 75).

Η πορεία προς την Γη Επαγγελίας που περιλαμβάνει τους γογγυσμούς ενάντια στον Μωυσή, και την κατ’ ουσίαν σκλαβιά μέσα στην έρημο, είναι ένα άλλο ενδιαφέρον σημείο που αναδεικνύει ο συγγραφέας στο 2^ο κεφάλαιο του βιβλίου του, όπου, ένας λαός αποκαρδιωμένος, συντεθλιμένος από την χρόνια καταπίεση, οργανώνεται από τον Μωυσή και τις οδηγίες του πεθερού του Ιοθόρ. Οι γκρινιάρηδες Ισραηλίτες (λόγω του βεβαρημένου ιστορικού δουλείας) έπρεπε να μάθουν την πειθαρχία της ελευθερίας, την υποχρέωση να υπακούουν σε κοινούς κανόνες και να αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεών τους (σελ. 97).

Η λατρεία του Χρυσού μόσχου και οι τιμωρητικές συνέπειές της (Έξοδ. 32) είναι μια από τις μελανές σελίδες της πορείας προς την απελευθέρωση. Ο Μωυσής παρουσιάζεται να διοικεί μεν ως άρχων, αλλά, αφενός να αντιπαρατίθεται στον σκληροτράχηλο λαό του, αφετέρου δε να λογομαχεί ενίοτε με τον ίδιο Θεό υπέρ του λαού του…

* * *

Το κύριο, το κομβικό σημείο του βιβλίου του Γουόλζερ βρίσκεται κατά τη γνώμη μου, στο 3^ο κεφάλαιο, όπου ένας ελεύθερος πια λαός, έρχεται ελεύθερα και αβίαστα να συνάψει Διαθήκη (Μπερίθ = συμφωνία) με τον απελευθερωτή Θεό του, με μεσολαβητή τον ηγέτη του, τον Μωυσή. Η διαθήκη είναι το πολιτικό εφεύρημα του βιβλίου της Εξόδου, τονίζει ο συγγραφέας. Συνθήκες επικυριαρχίας ήταν γνωστές στην αρχαία Εγγύς Ανατολή και συμπίπτουν στη δομή και στο λεξιλόγιο με αυτήν της Εξόδου, αλλά δεν υπάρχει προηγούμενο συνθήκης μεταξύ του Θεού κι ενός ολόκληρου λαού, ούτε μια συνθήκη της οποίας οι όροι αποτελούν ηθικούς κανόνες όπως π.χ. γίνεται με τον Δεκάλογο, το σύνταγμα της Εβραϊκής Νομοθεσίας⁽⁴⁾. Η διαθήκη (= σύμβαση) είναι ιδρυτική πράξη, όπου ένας πρώην δούλος – λαός, μετατρέπεται σε έναν ελεύθερο λαό, με ικανότητα για υπακοή και ανυπακοή, δηλ. να πάει μπρος, ή να υποτροπιάσει, και να πάει γεωγραφικά και ηθικά πίσω, και αυτό στις υπώρειες, στις παρυφές του όρους Σινά, ανάμεσα δηλαδή, στην Αίγυπτο και στη Γη της Επαγγελίας. Το πρώτο Δημοψήφισμα στην ιστορία, έγινε όταν ο λαός απεκρίθη ομόφωνα «Ό,τι είπε ο Κύριος θα το πράξουμε» (Έξ. 19:8). Εδώ έγκειται και η διαφοροποίηση μεταξύ Επαγγελίας (=θείας υπόσχεσης) και Διαθήκης, όπου οι υποσχέσεις του Θεού στη δεύτερη, εξαρτώνται από προϋποθέσεις τήρησης των όρων της Διαθήκης. Που ναι, μεν, αποτελεί καθολική βούληση των Ισραηλιτών, αλλά διατηρεί και τον ατομικό χαρακτήρα. Εδώ έχουμε χαρακτηρισμό της Εξόδου: συνδυασμό θείας βούλησης και ανθρώπινης επιλογής (Δευτ. 30:19). Οι άνθρωποι είναι ικανοί από μόνοι τους να επιλέξουν τη ζωή και κατόπιν να ζήσουν με τον ηθικό νόμο· είναι οι δρώντες της διαθήκης, ή ηθικοί δρώντες, διότι υπάρχει μια ισότητα ευθύνης σ’ αυτούς και τους απογόνους τους, που δεσμεύονται έτσι (Δευτ. 5:3, 29:13-14).

Οι Ισραηλίτες με πολλές κακουχίες και επαναστάσεις (π.χ. Κορέ, Ααρών, Μαριάμ) αλλά και θείες τιμωρίες, μπαίνουν στη «γη της επαγγελίας» μετά από 40 χρόνια (βλ. κεφ. 4). Ήδη, μέσα στην έρημο, μορφώθηκαν σε έθνος με Δημοκρατικές μάλιστα δομές και μεθόδους, όσο περίεργο κι αν ακούγεται αυτό. Το πολίτευμά τους είναι «θεοκρατική δημοκρατία», έκφραση που πάει πίσω στον Βαρούχ Σπινόζα⁽⁵⁾ και ίσως ακόμη πιο πίσω στον Ιώσηπο⁽⁶⁾. Το πρόβλημα όμως, με τον απείθαρχο αυτό λαό – επισημαίνει ο Γουόλζερ –, είναι ότι, ενώ είχαν τις προϋποθέσεις για ένα «βασίλειο ιεράτευμα», έθνος άγιο (=ξεχωριστό), ο λαός, ο υλιστής, ο γογγυστής, ο απείθαρχος, ξεπέφτει συχνά μετέπειτα στην ειδωλολατρία όπως φαίνεται από το βιβλίο των Κριτών και μετατρέπεται σε δούλο, μέσα σε αυτή την ίδια τη γη της Επαγγελίας, από άλλους γειτονικούς λαούς, αλλά και μέσα στην ίδια τη χώρα του γίνεται δούλος ειδώλων (Βααλείμ, Αστάρτη, Ασερά). Πρόκειται για έναν λαό που ζει μεν στο στόχο του στη γη της Επαγγελίας, αλλά διολισθαίνει στις Αιγυπτιακές συνήθειες και υποδουλώνεται πάλι και σέρνεται ως δούλος στη Βαβυλώνα τον 6^ο αι. π.Χ. από τον Ναβουχοδονόσορ.

Ο Γουόλζερ τονίζει ότι το μήνυμα που συνάγεται από αυτή την ιστορία, είναι ένα μήνυμα των προφητών: ηθική κορύφωση δεν είναι η άφιξη στη Χαναάν, αλλά η πορεία μέσα από την έρημο τότε που ο λαός ήταν ακόμη πιο αγνός, με ζήλο και αγάπη. Η Εβραϊκή μεσσιανική σκέψη προσανατολίζεται στην ιδέα μιας άλλης εξόδου, μιας άλλης Διαθήκης (Ιερεμ. 31:31-34), όπου υπάρχει όχι η Χαναάν ως στόχος αλλά, ο παράδεισος, η Εδέμ· πρόκειται για οριστική λύτρωση, σωτηρία του λαού και των ατόμων που τον συνθέτουν.

* * *

Τι μπορεί να κρατήσει ο αναγνώστης από αυτή την γοητευτική περιδιάβαση; Μας το λέει ο συγγραφέας στον επίλογό του, αλλά και σε κάποια άλλα ιδιαίτερα σημεία του βιβλίου του. Μπορούμε να δούμε την Έξοδο ως ένα παράδειγμα αυτού που στις μέρες μας ονομάζεται ‘εθνική απελευθέρωση’; Ασφαλώς! Ο λαός ως σύνολο είναι υποδουλωμένος σε μια σκληρή καταπιεστική κρατική μηχανή, και κατόπιν, ο λαός αυτός ως σύνολο απελευθερώνεται. Η απόδραση από τη δουλεία είναι ταυτόχρονα και η ήττα ενός τυράννου, όπως το είχε διατυπώσει ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, δηλώνοντας ότι «Αντίσταση στους τυράννους σημαίνει υπακοή στον Θεό της ελευθερίας». Το κάλεσμα για αντίσταση στους τυράννους είναι κάλεσμα μίμησης του Απελευθερωτή, που δεν θέλει δούλους, αλλά ελεύθερους ανθρώπους.

Σε όλο το βιβλίο του, ο Γουόλζερ, δεν παύει να παρεμβάλλει παραδείγματα και περιστατικά από την ιστορία, μιμητές κυρίως του μηνύματος της Εξόδου, από επαναστάτες και μεταρρυθμιστές όπως Όλιβερ Κρόμγουελ (με τη «Συνάθροιση Αγίων»), Καλβίνος, Τζον Νοξ, Τζον Κέιν, ακόμη και Μακιαβέλι, οι οποίοι διάβαζαν το μήνυμα της Εξόδου με τα δικά τους ομματογυάλια, δίνοντας την δική τους ερμηνεία για την σημασία του γεγονός. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα αισθητό με τους «Θεολόγους της απελευθέρωσης» (Gustavo Gutierrez), οι οποίοι βλέπουν την Έξοδο, όχι τόσο ως μια μετακίνηση προς το μεσσιανικό βασίλειο, όσο ως μια μετάβαση από τη σκλαβιά, και την αλλοτρίωση της «Αιγύπτου», σ’ έναν τόπο όπου ο κόσμος θα ζει με ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Το μήνυμα είναι πια ξεκάθαρο:

«Η φαραωνική καταπίεση, το Σινά και η Χαναάν, η απολύτρωση, μας ακολουθούν ακόμη, δείχνουν την πόρτα της ελπίδας. Κεντρικό θέμα της Δυτικής σκέψης παραμένει αυτό που πρωτοδίδαξε η Έξοδος, ως δυνατότητα επιλογής. Συνοψίζοντας:

Πρώτον, όπου και να ζεις, είναι πιθανότατα εκεί μια Αίγυπτος. Δεύτερον, υπάρχει κάπου ένας κόσμος πιο ελκυστικός, μια γη επαγγελίας. Τρίτον, ο δρόμος αυτός προς τη γη της επαγγελίας, περνάει μέσα από την κάμινο της ερήμου. Πρέπει να ενωθούμε και να βαδίσουμε αποφασιστικά προς τη λύτρωση. Η μεσσιανική ελπίδα φαίνεται πάντα μακρινή και άπιαστο όνειρο για καταπιεζόμενους που ζητούν εδώ και τώρα ανακούφιση από τα δεινά. Ωστόσο, ο μεσσιανισμός επέζησε κι επιζεί πάντα ως ένα ιδανικό, ανεξάρτητα από τη θρησκευτική πίστη, αφού μπορεί και λειτουργεί σε κοσμικό, πολιτικό επίπεδο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι:

Το αφήγημα της Εξόδου έχει εξέχουσα θέση στα γραπτά του πρώιμου Σοσιαλιστή Μωυσή Χες (Moses Hess). Το Σιωνιστικό όνειρο του Χέρτσλ, βασίστηκε στο πρόσωπο του Μωυσή και στην Έξοδο. Το όνειρο του Μαρξ για έναν πολιτικό μεσσιανισμό, για έναν άλλο κόσμο, υλοποιείται μετά την καταστροφή των προηγουμένων γενιών ακόμη κι από το χέρι των ‘αδελφών τους’, με μια αντεπανάσταση…

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο φιλόσοφος Γουόλζερ μας δίνει στοιχεία για μια πολλαπλή μετα-νεωτερική ερμηνεία της Εξόδου. Η Έξοδος, ή η κατοπινή ανάγνωσή της, δημιουργεί ένα αρχέτυπο για επανάσταση. Πρόκειται για μια αέναη επανάληψη του αφηγήματος, ένα πρότυπο που έχει χαραχθεί στην πολιτική μας κουλτούρα.

Η Έξοδος μπορεί να είναι ή να μην είναι η πρώτη επανάσταση. Όμως, το βιβλίο της Εξόδου, είναι ασφαλώς η πρώτη περιγραφή επαναστατικής πολιτικής, μας λέει ο συγγραφέας. Βρίσκεται στο επίκεντρο της θρησκευτικής – πολιτικής σκέψης από την εποχή των Μακκαβαίων μέχρι το σιωνιστικό κίνημα, από τους εθνικιστές Μπόερς και τον αγώνα τους κατά των Βρετανών, μέχρι τους μαύρους εθνικιστές της Νότιας Αφρικής σήμερα.

Μπορεί κανείς να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει με κάποια επί μέρους σημεία που προβάλλει ο Γουόλζερ. Σίγουρα, όμως, θα ικανοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό από τον γόνιμο προβληματισμό, από τον πλούτο των πληροφοριών, και από τα σύγχρονα διδάγματα μιας πανάρχαιας ιστορίας που επέδρασε όσο λίγες στη διαμόρφωση της Δυτικής κουλτούρας. Απ’ αυτή την άποψη, το βιβλίο αυτό, μαζί με το τελευταίο βιβλίο του συγγραφέα «Στη Σκιά του Θεού – Η πολιτική στην Εβραϊκή Βίβλο», είναι, νομίζω, βιβλία που ασφαλώς έχουν πολλά να πουν στο σύγχρονο απαιτητικό αναγνώστη, που θέλει να γνωρίσει καλά το παρελθόν για να εννοήσει το παρόν και τι να αναμένει στο μέλλον. Γιατί η επανάσταση – ας μην το ξεχνάμε – μπορεί να απελευθερώσει από τύραννους, αλλά γεννάει στη συνέχεια… νέους τύραννους και νέες επαναστάσεις⁽⁷⁾.

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Την ουσιαστική αυθεντικότητα της ιστορίας της Εξόδου υποστήριξε ο κορυφαίος ιδρυτής της βιβλικής αρχαιολογίας W.F. Albright και η σχολή του. Βλ. From the Stone age to Christianity (Anchor Bible, 1957). Ο Albright τοποθετούσε την Έξοδο στον 13 αι. π.Χ. Νεότεροι Αιγυπτιολόγοι υποστηρίζουν ότι η Έξοδος έλαβε χώρα επί Φαραώ Thytmose III γύρω στο 1450 π.Χ. Βλ. K.A. Kitchen, On the Realibility of the Old Testament (2003), J.K. Hoffmeier, Israel in Egypt? The Evidence for the Wildernes Traditions (2005). Τον 15^ο αι. φαίνεται να ευνοούν και επαναχρονολογήσεις των ερειπίων της Ιεριχώ από τον Bryand Wood, Did the Israelites Conquer Jericho? BAR 16/2 1990:44-58.

2. Βλ. George E. Mendenhall, Law and Covenant in Israel and the Ancient Near East (1955) και John Bright, Covenant and Promise (1976) όπου παραπέμπει ο Γουόλζερ.

3. Τον περίφημο αυτόν ιεροκήρυκα τον απασχόλησε η σημασία της καταπίεσης των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο και τα μετέπειτα γεγονότα, σε κηρύγματά του. Βλ. Girolamo Savonarola, Prediche Sopra l’ Esodo, 2 τόμοι.

4. Σύνταγμα της Εβραϊκής νομοθεσίας με ηθικές νόρμες που μπορούν να παραλληλιστούν με τις βασικές αρχές των ανθρωπίνων ελευθεριών, θεωρούν το Δεκάλογο πολλοί σύγχρονοι ερμηνευτές: Βλ. W. Harrelson, The Ten Commandments and Human Rights (1980), και Ernst Lange, Die Zehn grossen Freiheiten (1971).

5. Spinoza, Theologico – Political Treatise, The Crief Works (1951) κεφ. 17.

6. Ιώσηπου, Κατ’ Απίωνος Β’ 164, 165. Ο Ιώσηπος χρησιμοποιεί απλά τη λέξη θεοκρατία.

7. Πρβλ. απόσπασμα ομιλίας του Γουόλζερ με θέμα «Η επανάσταση γεννάει τυράννους», Εφημ. Συντακτών 10-11/2/2018 σελ. 81.