Εδώ και δυο δεκαετίες περίπου, ο σύγχρονος άνθρωπος, ο μετανεωτερικός, βρίσκεται όμηρος ενός ασφυκτικού καθεστώτος που ο ίδιος δημιούργησε· του καθεστώτος της υπερπληροφόρησης.
Σ’ αντίθεση με τον άνθρωπο του κοντινού παρελθόντος, του ανθρώπου που έδινε έμφαση στη σκέψη, στη διανόηση και στην πρακτική σοφία εκμεταλλευόμενος στο έπακρον τις λιγοστές γνώσεις του, ο άνθρωπος της εποχής μας για να θεωρείται ενημερωμένος πρέπει να κατακλύζεται (και κατακλύζεται) καθημερινώς από όγκους πληροφοριών, άχρηστων ως επί το πλείστον, για την κατάρτισή του, τη διαβίωση και την επιβίωσή του.
Δεκάδες πληροφορίες και διαφημίσεις βομβαρδίζουν τα μάτια, τ’ αυτά και, κυρίως, τη διάνοιά του, απ’ τη στιγμή που θα ανοίξει τον δέκτη της τηλεόρασης και το ραδιόφωνο ή θα θελήσει να διαβάσει εφημερίδες και περιοδικά ή θα στείλει μηνύματα sms με το κινητό του ή μέσω τηλεμοιότυπου (fax) ή θα στραφεί στη σύγχρονη μεγαπηγή πληροφοριών, στο internet, μέσω του κομπιούτερ. Οι πληροφορίες που εισρέουν δημιουργούν έναν υπερκορεσμό, εφόσον κατά την επιτυχή παρατήρηση ειδικού ζούμε με μια πληροφοριακή παχυσαρκία, βαδίζοντας σε μια υπερλεωφόρο των πληροφοριών, μέσα σε καθεστώς πληροφοριομανίας.
Το μήνυμα που περνάει στις ευρύτερες μάζες από τους μάνατζερ της πληροφορικής και τους διαφημιστές είναι ότι όσα περισσότερα γνωρίζεις, όσες περισσότερες πληροφορίες κατέχεις πάνω σ’ ένα θέμα, τόσο είσαι σε πλεονεκτικότερη θέση να γνωρίζεις, να επιλέγεις και να αποφασίζεις… Το μήνυμα είναι ότι πρέπει να γνωρίζεις περισσότερα απ’ όσα γνωρίζεις για να γνωρίζεις…
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στην εποχή μας η γνώση καλπάζει κυριολεκτικά. Οι επιστημονικές πληροφορίες διπλασιάζονται κάθε έξι χρόνια… Τη στιγμή που κάποιος τελειώνει τη διδακτορική του διατριβή σε ένα θέμα, ήδη, η βιβλιογραφία του θεωρείται εν μέρει πεπαλαιωμένη, αφού ξεφυτρώνουν ανά τον κόσμο σαν μανιτάρια, νέες μελέτες, άρθρα και διατριβές επί του θέματος που αυτός διερεύνησε. Τέτοιο είναι το μέγεθος του ποταμού, του χειμάρρου μάλλον των πληροφοριών που παρασέρνει τον σύγχρονο άνθρωπο, ώστε μια απλή συνηθισμένη έκδοση αμερικανικής ή αγγλικής εφημερίδας να περιέχει περισσότερες πληροφορίες απ’ όσες θα μάθαινε ένας μέσος Άγγλος του 17ου αιώνα σ’ ολόκληρη τη ζωή του… Έτσι υπολογίστηκε.
Όλος αυτός ο καταιγισμός πληροφοριών δεν περιορίζεται όπως στο παρελθόν σε μια σειρά γεγονότων ή στοιχείων που θα μας έδιναν απαντήσεις σε ερωτήματα του τύπου: ποιος, που, πώς, πότε, τι, γιατί, αλλά στην περιττή λεπτομέρεια και ίσως στην ασημαντότητα, την προβολή του κίτς, την παροχή πληροφοριών που δεν χρειάζονται, αυτά που συντελούν και στην «άνοδο της ασημαντότητας» για να θυμηθούμε τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Αν, όπως έλεγε κάποιος, εγκυκλοπαίδεια είναι βιβλία που περιέχουν γνώσεις ή πληροφορίες που δεν μου χρειάζονται, σήμερα με τις ηλεκτρονικές εγκυκλοπαίδειες τις συμπυκνούμενες σε μια δισκέτα και με το internet, αποκτούμε δεκάδες έως χιλιάδες περισσότερες πληροφορίες απ’ αυτές που θέλουμε ή χρειαζόμαστε, σπαταλώντας πολύτιμο χρόνο για να τις συγκεντρώσουμε. Έτσι, η μαύρη τρύπα μεταξύ των δεδομένων και της γνώσης, μεταξύ των όσων καταλαβαίνουμε και όσων δεν καταλαβαίνουμε, ενώ δεν θα έπρεπε, συνεχώς διευρύνεται…
Απ’ την άλλη, η πανταχόθεν συνεχής εισροή πληροφοριών έχει ως συνέπεια τη μερική γνώση και τη μερική αναπαράσταση των γεγονότων και όχι την ολοκληρωμένη εικόνα. Ο σύγχρονος άνθρωπος αδυνατεί να αφομοιώσει και να ταξινομήσει τον τρομαχτικό όγκο πληροφοριών με τον οποίο κατακλύζεται η διάνοιά του, η οποία αντί να είναι ήρεμη για δημιουργικό στοχασμό είναι συνεχώς απασχολημένη στο να συλλέγει πληροφορίες επί πληροφοριών. Έτσι δημιουργείται το άγχος της υπερπληροφόρησης. Οι συλλεγόμενες πληροφορίες φαίνεται να είναι όχι μόνον ανεπαρκείς, αλλά μπορεί να είναι και εσφαλμένες και χρονοβόρα ή δύσκολα μπορεί να ελεγχθεί η ακρίβειά τους. Και ενώ πνιγόμαστε μέσα στον ωκεανό των πληροφοριών, διψούμε για ουσιαστική γνώση πάνω στα ουσιώδη προβλήματα της ζωής. Όπως το είχε πει πριν από χρόνια ποιητικά και προφητικά ο μεγάλος Άγγλος ποιητής T. S. Eliot:
«Πού είναι η σοφία
που χάσαμε μέσα στη γνώση;»
Πρόβλημα λοιπόν της εποχής μας είναι ότι ζούμε μέσα σε ένα νέφος υπεραφθονίας πληροφοριών, σε μια πληροφοριακή έκρηξη. Και η έκρηξη ως τέτοια δεν μας επιτρέπει να ακούσουμε τίποτα άλλο από τον ήχο της. Από τα Μ.Μ.Ε. ακούμε μόνο ήχους και βομβητά, λέξεις και λόγια κούφια, μεγαλοστομίες, διαφημίσεις και ανακοινώσεις, διανθισμένες με ανοησίες και βωμολογίες. Έτσι, αντί να πλουτίζει σε γνώση και ιδίως σε σοφία, σε πρακτική δηλαδή και ωφέλιμη γνώση, ο σύγχρονος άνθρωπος παραπαίει μέσα σε μια πληθώρα εν πολλοίς άχρηστων και ανούσιων πληροφοριών, που του δημιουργούν το Information Anxiety, όπως προσφυώς το ονόμασε το άγχος αυτό, ο Ρίτσαρντ Γούρμαν, στο ομώνυμο βιβλίο του.
Σ’ αυτό το άγχος της υπερπληροφόρησης συντελούν όχι μόνο τα ποικίλης και εξειδικευμένης ύλης περιοδικά (για επιχειρηματίες, εφήβους, γυναίκες, γάμους, κυνηγούς, ψαράδες, αεροπόρους και ό,τι άλλο μπορεί να φανταστεί κανείς), όχι μόνο οι εφημερίδες με τα πρόσθετα φύλλα και πακέτα προσφορών cd, dvd, αλλά κυρίως οι εκπομπές της τηλεόρασης με προγράμματα λαϊκίστικα, κακόγουστα, χαμηλής ποιότητας, με θορυβώδεις προκλητικές και δελεαστικές διαφημίσεις, με σαρκαστική και ενίοτε υβριστική γλώσσα, με τηλεαστέρες μεγάλου βεληνεκούς, με τηλεδικαστές που καλλιεργούν κατά κόρον τον τηλεοπτικό αυτισμό, και που δίνουν την ευκαιρία στον πάσα ένα να τηλεναρκισσεύεται. Τα Μ.Μ.Ε. κυρίως είναι που παραπληροφορούν και διοχετεύουν ανέλεγκτες ή ανακριβείς πληροφορίες και ψευδοπληροφορίες, είναι αυτά που λένε χωρίς… να λένε. Ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι το φαινόμενο στην ιδιωτική τηλεόραση που χάριν εύκολου κέρδους, οι ιδιοκτήτες των καναλιών φιλοξενούν τραγουδιστές χωρίς φωνή, τηλεπαρουσιαστές ανεπαρκείς και πρόσωπα παντελώς ακατάρτιστα, που πληροφορούν τις μεταμεσονύχτιες ώρες για ωροσκόπια και ομιλούν μετά αυθεντίας και ύφος 100 καρδιναλίων επί παντός του επιστητού!
Έτσι, ο αποδέκτης υφίσταται ασφαλώς σύγχυση φρενών και απογοήτευση και άγχος, καθώς προσπαθεί να αφομοιώσει ετερόκλητες και αντιφατικές πληροφορίες και να ωφεληθεί απ’ αυτές.
Είναι σαφές μετά από τόσα χρόνια υπερπληροφόρησης ότι το περισσότερο δεν σημαίνει και καλύτερο, ότι η επανάσταση της πληροφορικής δεν επέφερε τα ποθητά αποτελέσματα ούτε απελευθέρωσε τον σύγχρονο άνθρωπο από την άγνοιά του. Γιατί οι πληροφορίες που του παρέχονται όχι μόνον δεν έχουν σχέση με την ορθή γνώση και σοφία, αλλά μπορεί να τον παρεμποδίζουν στην απόκτηση σοφίας, για να μην πω ότι μπορεί να γίνουν πρόξενος ανησυχητικών φαινομένων και καταστάσεων, ακόμη και εγκληματικότητας.
Με την έκρηξη της πληροφορικής, παρουσιάστηκαν και τα εγκλήματα μέσω του διαδικτύου, όπως η παιδική πορνογραφία, η υποκίνηση τρομοκρατίας, η παρότρυνση σε αυτοκτονία ή ευθανασία καθώς και άλλα που τελούνται εύκολα, γρήγορα και ανεξέλεγκτα με τα νέα αυτά μέσα υπερπληροφόρησης.
Επίσης, η μεταβίβαση πολλών πληροφοριών με ηλεκτρονικό τρόπο, όσο ευχάριστη κι αν φαίνεται, συντελεί στο φαινόμενο της αλλοτρίωσης σε μια κοινωνία αλλοτριωμένη και αλλοτριωτική. Συνομιλίες που δεν γίνονται πρόσωπο με πρόσωπο όπως παλιά, δεν συντελούν σε σύσφιξη σχέσεων ή δημιουργία ειλικρινών σχέσεων, εφόσον η καχυποψία με την πάροδο του χρόνου μετά από αλλεπάλληλα κρούσματα μεταξύ αγνώστων σαφώς συντελεί στην απομάκρυνση ή στην αλληλοεκμετάλλευση, παρά στην ουσιαστική επαφή και γνωριμία μεταξύ των ανθρώπων.
Έτσι, λόγω της υπερπληροφόρησης και της αναγκαστικής διέλευσης μέσω αυτής με την τηλεόραση και το κομπιούτερ, ο άνθρωπος αποξενώνεται ως μέλος της κοινωνίας και της οικογένειάς του και περιχαρακώνεται στον εαυτό του όλο και περισσότερο, επειδή η έμφαση δίνεται στο μηχάνημα που προσφέρει πληροφορίες και όχι στον άνθρωπο που τις αποδέχεται. Η υπερπληροφόρηση δίνει την αίσθηση της ελευθερίας με περισσότερες επιλογές, αλλά δημιουργεί περισσότερο άγχος, αφού κάποιος βουλιάζει στις επιλογές αυτές και διστάζει να αποφασίσει για οτιδήποτε.
Είναι λοιπόν γεγονός ότι ο σύγχρονος άνθρωπος ζει στο βασίλειο της υπερπληροφόρησης πιασμένος στη μέγγενή της. Για να απεγκλωβιστεί χρειάζεται λίγη σοφία από τη σοφία των αρχαίων. Οι αρχαίοι μας πρόγονοι έλεγαν: «πολυγνωσίη νόον ου ποιεί». Και ο Γκαίτε έδινε τη συμβουλή, Auswalt und bescränckung = επιλογή και περιορισμός. Με την επιλογή και τον περιορισμό σε ορισμένα και ουσιώδη πράγματα και με την αποφόρτιση πολλών και περιττών πληροφοριών, επέρχεται η απλοποίηση. Η αποταγή του περιττού. Η απλοποίηση είναι μια εφαρμογή αρχαίας σοφίας. Η απλοποίηση των αρχαίων πολιτισμών έδινε δυνατότητα για στοχασμό και εμβάθυνση, με επίτευξη ουσιαστικών στόχων και σκοπών στη ζωή με ελάχιστους περισπασμούς. Ο περιορισμός και το φιλτράρισμα των πληροφοριών είναι απαραίτητα και αναγκαία αν θέλει κανείς να εξαλείψει ή έστω να περιορίσει το άγχος της υπερπληροφόρησης, που μαζί μ’ άλλα ποικίλα άγχη μάς κατακλύζουν και μας μαστίζουν.