Πολίτικη και ηθική ευθύνη

«Εκείνοι που ξεχωρίζουν την ηθική από την πολιτική, ποτέ δεν θα καταλάβουν ούτε τη μία, ούτε την άλλη».
ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ Ο ΠΕΡΓΑΙΟΣ

«Τι μπορούν να κάνουν οι νόμοι στην πολιτική, χωρίς ηθική;».
ΒΕΝΙΑΜΙΝ ΦΡΑΓΚΛΙΝΟΣ

 

Mea Culpa (= Δική μου ευθύνη). Αυτή η φράση έχει ακουστεί πολλές φορές από αρμόδια χείλη κυβερνώντων. Όπως και η ρήση «αναλαμβάνω την πολιτική ευθύνη των πράξεων και επιλογών μου…»

Τα λόγια αυτά δείχνουν ότι οι εκφραστές της πολιτικής εξουσίας έχουν συνείδηση ότι, πολλές φορές ρισκάρουν, παίρνοντας κρίσιμες αποφάσεις για θέματα που αφορούν το κοινωνικό σύνολο.

Σπάνια, όμως, ακούγεται η έκφραση: «Αναλαμβάνω την ηθική ευθύνη του εγχειρήματός μου». Γιατί άραγε; Διότι, προφανώς η ηθική, απεμπολείται από την πολιτική ως ένας τομέας άσχετος, ή ασυμβίβαστος με την πολιτική.

Η πολιτική ως αφηρημένη έννοια, in abstract, περιορίζεται συνήθως, στην τήρηση της νομιμότητας, στις συνταγματικές αρχές και επιταγές και στους επί μέρους νόμους που οφείλουν να τηρούν οι πολίτες άρχοντες και αρχόμενοι.

Ο πολιτικός έχει προ οφθαλμών, την τήρηση της νομιμότητας, το κράτος δικαίου όπως είθισται να λέγεται, ασχέτως αν υπογείως ενίοτε λειτουργεί με τρόπο μη νόμιμο ή αήθη.

Πριν προχωρήσω in media res στο θέμα, κρίνω σκόπιμο να κάνω μια μικρή εννοιολογική διασάφιση των εννοιών Πολιτική και ηθική, καθώς και μια σύντομη ιστορική αναδρομή.

Έχοντας υπ’ όψη μου ότι, omnis definitio periculosa est (κάθε ορισμός είναι παρακεκινδυνευμένος), θα προσπαθήσω να οριοθετήσω την έννοια της πολιτικής αν και το τι είναι πολιτική, είναι γνωστό ή σχεδόν γνωστό τοις πάσι. Έχουν δοθεί διάφοροι ορισμοί μεταξύ των οποίων οι προσφορότεροι είναι «το σύνολο μέτρων που λαμβάνονται και των μεθόδων και διαδικασιών που ακολουθούνται μέσω των οποίων ομάδες ανθρώπων, συνήθως κόμματα, οργανώνονται, προκειμένου να πετύχουν με τον αποτελεσματικότερο τρόπο διαφόρους κοινωνικούς σκοπούς».

Απλούστερα και πιο ικανοποιητικά, θα λέγαμε ότι, «Πολιτική είναι η τέχνη του άρχειν αλλά και του άρχεσθαι, ο τρόπος με τον οποίον οφείλει να μετέχει κανείς στα κοινά, είτε ως άρχων είτε ως αρχόμενος, αφού οι ευθύνες μοιράζονται τόσο στους διοικούντες όσο και στους διοικούμενους»1. Ακόμα πιο απλά θα μπορούσε να πει κανείς ότι «πολιτική είναι η προσφορά υπηρεσίας από κυβερνώντες για το συμφέρον των πολιτών, για το κοινωνικό όφελος».

Μέχρι εδώ τα πράγματα φαίνονται απλά και ομαλά. Το πρόβλημα όμως είναι, ότι, εξ’ ορισμού, η πολιτική περιλαμβάνει και την άσκηση εξουσίας από μέρους των κυβερνώντων. Και αυτό που απασχολεί όσους ασκούν την πολιτική, είναι η πρόσκτηση και διατήρηση πολιτικής ισχύος2.

Αυτό στις δημοκρατίες γίνεται με τον τρόπο που προβλέπει η συνταγματική τάξη, το Σύνταγμα. Με ψηφοφορία από τους πολίτες, με την οργάνωση πολιτικών κομμάτων που είναι φορείς μιας συγκεκριμένης ιδεολογίας με συγκεκριμένα προγράμματα, με λύσεις και προτάσεις για τα διάφορα κοινωνικά προβλήματα κ.λπ. Αυτά τα λίγα νομίζω αρκούν για την έννοια της πολιτικής.

Αναγκαστικά, θα πρέπει να πω δυο λόγια προκαταρκτικά και για την ηθική, αφού θα μιλήσω για την ηθική ευθύνη των πολιτικών. Τι είναι ηθική;

Και πάλι υπάρχουν εννοιολογικές δυσκολίες ως προς τον προσδιορισμό, όπως επισήμανε ο Wittgenstein3. Ένας γενικά αποδεκτός ορισμός είναι: Ηθική είναι το σύνολο των αρχών και κανόνων και αξιών, που κατευθύνουν την πράξη ενός ατόμου. Δίνουμε ηθική αξία σε μια πράξη όταν αυτή γίνεται χωρίς καταναγκασμό ή επιβολή, ή από υστεροβουλία, όταν δεν λαμβάνεται υπόψη ο κίνδυνος κύρωσης ή η προσδοκία ανταμοιβής. Όταν γίνεται από την ελεύθερη βούληση του πράττοντος με γνώμονα το πρέπον, το δέον γένεσθαι, το καθήκον. Δεν είναι ανάγκη να έχει κάποια μεταφυσική αναφορά η ηθική, όπως γινόταν στο παρελθόν κατά κόρον. Μπορεί να αναφερθεί στην ‘ηθική πυξίδα’ του καντιανού κανόνα, ή του χρυσού κανόνα (ο συ μισείς ετέρω μη ποιήσεις, ή με τη θετική του διατύπωση «Πάντα ουν όσα αν θέλητε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι, ούτω κι υμείς ποιείτε αυτοίς» Ματθ. 7:12)4.

Η ηθική διαγωγή είναι προϊόν, όχι φυσικής ανάγκης ή ορμής, αλλά προσωπκής επιλογής. Συνεπακόλουθα, και το ήθος είναι η έξις του πράττειν το αγαθόν ελευθέρως. Γι’ αυτό και η ηθικότης θεωρείται κατ’ εξοχήν γνώρισμα του ανθρώπου5.

Το να μιλήσουμε για ηθική ευθύνη κάποιου, τούτο βεβαίως προϋποθέτει την ελευθερία επιλογής και την ελευθερία πράξεων ή παραλείψεών του, αλλά εδώ, δεν θα εμπλακώ με το περίφημο φιλοσοφικό πρόβλημα της ελευθερίας της βουλήσεως, καθόσον, μάλιστα εσχάτως, τίθεται εν αμφιβόλω το όλο θέμα από ορισμένους γενετιστές και φιλοσόφους, που μιλούν για την παντοκρατορία των γονιδίων6. Νομίζω ότι, το θέμα έχει λυθεί, υπέρ της περιορισμένης έστω, ελευθερίας και ικανότητας επιλογής του ατόμου7.

Αν δεν υπήρχε τέτοια ελευθερία και δυνατότητα επιλογής, αλλά οι πράξεις και οι επιλογές μας προσδιορίζονται αποκλειστικά γονιδιακώς, τότε, θα έπρεπε να ανατραπεί όλο το δικαϊκό μας σύστημα, και να μην αναζητείται από κανέναν πολιτικό, πολιτική ή ποινική ευθύνη των πράξεών του. Καμία κυβέρνηση, κανένα κράτος και κανένα δικαϊκό σύστημα δεν διανοείται κάτι τέτοιο (προς το παρόν τουλάχιστον), και συνεπώς, θα πρέπει, όπως μιλάμε για ποινική ευθύνη ή για πολιτική ευθύνη, έτσι να μπορούμε να μιλάμε και για ηθική ευθύνη των ασκούντων την εξουσία φορέων. Ορθά ελέχθη ότι, η αξία της ευθύνης παραμένει πυξίδα και στάση ζωής για όσους κρατούν ζωντανό το όραμα μιας ανθρωπινότερης κοινωνίας, με καλύτερους όρους και συνθήκες διαβίωσης για όλους.

Είμαι υπεύθυνος, και δη υπεύθυνος Πολιτικός, σημαίνει ότι νιώθω υπόλογος ως δημόσιο πρόσωπο έναντι όχι μόνο των ψηφοφόρων μου, όχι μόνο έναντι του εκλογικού σώματος, αλλά έναντι πάντων και απέναντι του εαυτού μου, με τη στάση μου, με τις αποφάσεις μου, και την εν γένει συμπεριφορά μου, με το ήθος μου!

 

ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΔΡΟΜΗ

Στη σχέση ήθους και πολιτικής αναφέρεται ο Πλάτων, αλλά κυρίως ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια και στα Πολιτικά του. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι υπάρχει απόλυτη συνάφεια ηθικής και πολιτικής. Η πόλη είναι προϋπόθεση δημιουργίας ηθικών ανθρώπων. Η πόλη πρέπει να εξασφαλίζει όχι μόνο το ζην αλλά και το ευ ζην. Η Αριστοτέλεια ρήση «Ο άνθρωπος είναι πολιτικό ζώο φύσει», έχει και την ηθική του διάσταση.

Η οργάνωση των πολιτών σε πολιτική κοινότητα έχει άμεση σχέση με την ηθική ποιότητα των πολιτών. Διότι, οι αρχές της πολιτικής συνύπαρξης υπόκεινται σε εκείνες της ηθικής. Για τον Αριστοτέλη η λεγόμενη ηθική αρετή είναι στην ευρύτερή της έννοια, πολιτική αρετή. Ο πολιτικός πρώτα διαμορφώνει την ηθική προσωπικότητά του, δίνει δείγματά της, κι ύστερα απευθύνεται στην ομάδα για να αξιοποιήσει τις ικανότητές του. Στην αρχαία ελληνική, η λέξη πολίτης σήμαινε κατ’ ουσίαν σύν-πολίτης. Για τον Αριστοτέλη δεν υπήρχε διάκριση ηθικής και πολιτικής αρετής, όπως και γενικότερα στην αρχαιοελληνική σκέψη δεν υπήρχε τέτοια διάκριση.

Σήμερα μπορεί να κάνουμε διάκριση μεταξύ ατομικής και κοινωνικής ηθικής, αλλά για τον Αριστοτέλη ο στόχος του καθενός ατομικά πρέπει να ταυτίζεται με τον στόχο της κοινότητας. Γι’ αυτό και στα έργα του ο Σταγειρίτης φιλόσοφος δεν διέκρινε την ηθική ως ατομική από την πολιτική (ως κοινωνική ηθική).

Τις σκέψεις αυτές του Αριστοτέλη, ήρθε κι επικύρωσε η Χριστιανική ηθική αργότερα, με την επικράτηση του χριστιανισμού. Έτσι άρχισαν να επικρατούν οι ηθικές αρχές της επί του Όρους ομιλίας, σε συνδυασμό με τις φιλοσοφικές αρχές του Ρωμαϊκού Δικαίου, που γονιμοποιήθηκε προηγουμένως από την ελληνική φιλοσοφία, με τις αρχές της ελευθερίας, ισονομίας, ισηγορίας, πολιτικής και ηθικής ευθύνης, και της επικράτησης των αρχών: alterum non ledere (να μη βλάπτεις τον άλλον) και pacta sunt servant (τα συμπεφωνημένα δέον να τηρώνται).

Όπως ειπώθηκε προσφυώς από τον Paul Valerý, ολόκληρος ο Δυτικός πολιτισμός στηρίζεται σ’ έναν τρίποδα. Στην ελληνική φιλοσοφία, στην Ιουδαιο-χριστιανική θρησκεία, και στο Ρωμαϊκό Δίκαιο. Ο Χριστιανισμός μεταξύ άλλων, ανέδειξε την αξία της ανθρωπιστικής αγάπης, της αδελφοσύνης, της αλληλεγγύης, και ιδίως, την αξία του προσώπου. Οι έννοιες της ισότητας και της αδελφοσύνης, είναι κατ’ εξοχήν χριστιανικές και διαπότισαν τις ιδέες της Γαλλικής επανάστασης. Κατά τον H. Bergson, η δημοκρατία έχει ευαγγελική ουσία8.

Ωστόσο, στα νεότερα χρόνια επισημάνθηκε και δόθηκε περισσότερο έμφαση στο γεγονός της άσκησης εξουσίας από μέρους της πολιτικής, και τούτο το γεγονός, οδήγησε νωρίς στην διαπίστωση ότι πολιτική και ηθική δεν ταυτίζονται, αλλά ενίοτε και πολλάκις συγκρούονται μεταξύ τους, διότι ζούμε σε ανταγωνιστικές κοινωνίες, με αλληλο-συγκρουόμενα συμφέροντα.

Ο Μακιαβέλι, ήταν ο πρώτος που δήλωσε ότι ηθική και πολιτική δεν ταυτίζονται, αλλά συγκρούονται, δίνοντας στον περίφημο «Ηγεμόνα» του συμβουλές σε πολιτικούς πώς θα καταλάβουν και θα διατηρήσουν per fas et nefas την εξουσία. Καθόσον η εξουσία είναι αυτοσκοπός: Όποιος τη θέλει πρέπει να έχει την αγριότητα λιονταριού και πονηριά της αλεπούς. Μπορεί και πρέπει να μετέρχεται το δόλο και την απάτη προκειμένου να ανέλθει στην εξουσία. Και φυσικά για να τη διατηρήσει.

Δυστυχώς, αυτές οι συμβουλές βρήκαν απήχηση στα ώτα πολλών πολιτικών, ακόμα και μέσα σε δημοκρατικές κοινωνίες, όπου υπάρχουν συντάγματα, υπάρχουν νόμοι και θεσμοί, σύμφωνα με τους οποίους πρέπει να προτάσσεται και να εξυπηρετείται το Δημόσιο συμφέρον και όχι το συμφέρον του φορέως της πολιτικής εξουσίας, ή το κομματικό συμφέρον εις βάρος του κοινωνικού συνόλου. Με το χρόνο επικράτησαν στην πολιτική κονίστρα και οι αντιλήψεις του Τόμας Χομπς, “homo homini lupus” (ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι λύκος) και πολλές παρόμοιες, ακούστηκαν και απόψεις επαναστατών αναρχικών όπως του Μπακούνιν9, πλην του περίφημου Κομμουνιστικού Μανιφέστου των Μαρξ και Ένγκελς, με το διαβόητο σλόγκαν «προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε», δίνοντας έμφαση όχι στην αδελφοσύνη, αλλά στην διάταξη των κοινωνικών τάξεων και συγκρούσεων, εφόσον το κέρδος αποτελεί την κινητήρια δύναμη στον καπιταλισμό.

Ωστόσο, εδώ στη Δύση, ζούμε κατά το πλείστον, σε Δημοκρατικές κοινωνίες. Το πρώτο ερώτημα που μπορεί και πρέπει να τεθεί είναι: Κάνουν ηθικότερους τους πολιτικούς οι δημοκρατικοί θεσμοί, οι δημοκρατίες;

Η απάντηση είναι αρνητική. Ο Θουκυδίδης είχε παρατηρήσει ότι οι νόμοι δεν εμποδίζουν την ηθική πτώση των πολιτών. Διότι, το πρόβλημα της ηθικής είναι ενδιάθετο και ευρύτερο, ενώ το ζήτημα της πολιτικής, έχει να κάνει όπως επισημάνθηκε με την άσκηση της εξουσίας κατά τρόπον ώστε να υπάρχει ισορροπία μεταξύ αντιτιθέμενων συγκρουόμενων συμφερόντων τάξεων ή κοινωνικών ομάδων. Αυτό δεν είναι εύκολο να επιτευχθεί και σπανίως επιτυγχάνεται ακόμη και στις Δημοκρατίες.

Στην πολιτική, λαμβάνονται αποφάσεις ενίοτε κάτω από την πίεση και σύγκρουση συμφερόντων ολίγων, και θεσπίζονται νόμοι όχι πάντα σύμφωνοι με το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Θα πρέπει να θυμηθούμε ότι υπάρχει μια δόση αλήθειας στο λεχθέν από τον Θρασύμαχο της Πλατωνικής Πολιτείας: «Δίκαιον ουκ άλλον τι ή το του κρείττονος ξυμφέρον»10.

Από την άλλη, θα πρέπει να τονιστεί ότι και μέσα στις Δημοκρατικές κοινωνίες, θα πρέπει να λέγονται τα πράγματα στο λαό και τα υπάρχοντα κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα, ωμά, και όχι κολακευτικά11. Όπως παρατήρησε ο διανοούμενος και κλασικός φιλόλογος Ντάνιελ Μέντελσον: «Οι άνθρωποι θέλουν την ψευδαίσθηση της δύναμης και αυτή η ψευδαίσθηση καλύπτει πολλές αδυναμίες. Κανείς δεν θέλει έναν ηγέτη που θα πει ότι η ζωή είναι πολύπλοκη, ότι χρειάζονται θυσίες ή συμβιβασμοί και τα προβλήματα δεν είναι εύκολα»12. Όλοι αποβλέπουν σ’ έναν… Μεσσία που θα τους λύσει ως δια μαγείας όλα τους τα προβλήματα.

 

ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΑΜΟΡΑΛΙΣΜΟΣ

Η άσκηση πολιτικής ακόμη και σε Δημοκρατίες με αήθη τρόπο, εις βάρος συμφερόντων των πολλών για το συμφέρον ολίγων προσώπων, συντεχνιών ή τάξεων, είναι γνωστό θέμα, και δεν ξέφυγε από τον κάλαμο ευφυών και παρατηρητικών πνευμάτων. Αναφέρω μερικές γνωστές καυστικές ρήσεις:

Πολιτική είναι η τέχνη του εφικτού – Ότο Μπίσμπαρκ

Πολιτική είναι η τέχνη της ψευδολογίας – Βολταίρος

Η πολιτική είναι κάτι πολύ σοβαρό για να αφεθεί στα χέρια των πολιτικών – Ντε Γκωλ

Πολιτική είναι η τέχνη να εμποδίζεις τους ανθρώπους να εμπλέκονται σε όσα τους αφορούν – Πωλ Βαλερύ

Το ψέμα έγινε ευγένεια στα χέρια της πολιτικής – Αϊνστάιν

Υπάρχουν βέβαια και πιο κυνικές δηλώσεις όπως:

Πολιτική = αναίμακτος πόλεμος. Πόλεμος = αιματηρή πολιτική – Μάο Τσε Τουνγκ

Πόλεμος σημαίνει συνέχιση πολιτικής με άλλα μέσα – Κλαούσεβιτς

Στην πολιτική ήθος δεν υπάρχει, υπάρχει μόνο σκοπιμότητα – Λένιν

Δυστυχώς, σήμερα, έχουμε φθάσει σε μια απαξίωση της πολιτικής από τους πολίτες ανά την υφήλιο, και ιδίως, των φορέων της πολιτικής εξουσίας, για λόγους που είναι γνωστοί και η λέξη πολιτικός κατάντησε να είναι ταυτόσημη λέξη με τη λέξη πολιτικάντης (= Δημαγωγός, Δημοκόπος, λαοπλάνος, λαϊκιστής, ρουσφετολόγος)13.

Όμως, εδώ, θα πρέπει να θυμηθούμε τι είπε ο περίφημος συγγραφέας Άρθουρ Κλαρκ: «Ένας πολιτικάντης σκέφτεται τις επόμενες εκλογές· ένας πολιτικός τις επόμενες γενιές». Δυστυχώς, έχουμε άφθονα παραδείγματα ότι λείπουν οι σοβαροί, στιβαροί και ικανοί πολιτικοί όχι μόνο στη χώρα μας αλλά παγκοσμίως, που να σκέφτονται τις επόμενες γενιές και το παράδειγμα διακυβέρνησης που θα αφήσουν. Εν προκειμένω, πολύ ενδιαφέροντα είναι αυτά που επεσήμανε ο Κοινωνιολόγος Max Weber στο θέμα που εξετάζουμε. Στο βιβλίο του «Η πολιτική ως επάγγελμα», λέει ότι, τους πολιτικούς θα μπορούσαμε ηθικά να τους χωρίσουμε σε δύο κατηγορίες: α) Σε αυτούς που ζουν για την Πολιτική και β) Σε αυτούς που ζουν από την Πολιτική.

Μία πολιτική, στην οποία οι πολιτικοί άρχοντες ζουν από την πολιτική, είναι αήθης, είναι ανήθικη. Γιατί, από λειτούργημα, μετατρέπεται σε καιροσκοπισμό, υλικό ευδαιμονισμό, ικανοποίηση ματαιοδοξίας, αρχομανία, libido dominandi, κ.ο.κ.

Κατά τον Weber, τρία είναι τα κύρια χαρακτηριστικά που διαφυλάσσουν το ρόλο του πολιτικού ως μη επαγγελματία: α) αφοσίωση σε μια ορισμένη αποστολή, β) εκτίμηση με αίσθηση του μέτρου, γ) η ηθική της υπευθυνότητας ή το αίσθημα ευθύνης.

Σήμερα, δυστυχώς, παρατηρείται σχεδόν παντού, σ’ όλες τις Δημοκρατικές χώρες της Δύσης, μια έλλειψη ηθικής διάστασης σε πολιτικές επιλογές. Υπάρχουν προβλήματα πολιτικής ηθικής. Ή για να το θέσουμε αλλιώς: υπάρχει πολιτική χωρίς ηθική, υπάρχει ένας εκτεταμένος πολιτικός αμοραλισμός.

Επισημαίνω σχεδόν επιγραμματικά μερικά απ’ αυτά τα καυτά θέματα, που απασχολούν και την ελληνική κοινωνία.

  1. Η ύπαρξη πελατειακού κράτους. Το πελατειακό κράτος είναι αυτό που μεταβάλλει τους κρατικούς λειτουργούς σε παρασιτική μάζα, εξαγοράζοντας τη βούληση των πολιτών για μια θέση στο δημόσιο.

  2. Το πρόβλημα της Διαπλοκής οικονομικών παραγόντων με πολιτικούς χάριν «αισχρού κέρδους». Αυτό δεν χρειάζεται ιδιαίτερο σχολιασμό, γιατί το βλέπουμε και το ζούμε καθημερινά στη χώρα μας, αλλά και αλλού. Το σχολιάζουν τα Μ.Μ.Ε. με πηχυαίους τίτλους. Η λέξη Διαπλοκή από τότε που εισήχθη καλά κρατεί…

  3. Το πρόβλημα της Διαφθοράς. Σ’ ένα συνέδριο που έγινε στη Θεσσαλονίκη τον Απρίλη 2018, με θέμα «Δημοκρατία και διαφθορά» τονίστηκε από την εισαγγελέα του Αρείου Πάγου Ξένη Δημητρίου, και άλλους αγορητές, το πρόβλημα της αναγωγής του χρήματος ως υπέρτατης αξίας και την μετατόπιση της κοινωνίας από τις αξίες της14. Σύμφωνα με το Γενικό Επιθεωρητή Δημόσιας Διοίκησης, Λέανδρο Ρακιτζή, αν για 10 χρόνια δεν είχαμε διαφθορά στην Ελλάδα, θα είχε εκλείψει το δημόσιο χρέος15.

  4. Ο υπερδανεισμός κομμάτων, συντεχνιών αλλά και κρατών – ακόμη, χάριν υλικής ευμάρειας. Είναι γνωστό ότι οι περισσότερες οικονομίες χωρών είναι υπερδανεισμένες, υπερφορτωμένες με χρέη, που θα κληθούν να πληρώσουν οι επόμενες γενιές. Με αποτέλεσμα ο «δανειζόμενος να γίνει δούλος του δανείζοντος». Εδώ, και η ηθική διάσταση του όλου προβλήματος.

  5. Παράτυπες παρεμβάσεις από την εκτελεστική εξουσία στην δικαστική, και χειραγώγηση της δικαιοσύνης από την πολιτική εξουσία. Θέμα φλέγον που ανέπτυξα σε εισήγησή μου πέρσι, σε ανάλογη ημερίδα με τίτλο «Η Δικαιοσύνη ως φραγμός στην αυθαιρεσία της εκτελεστικής εξουσίας».

  6. Η αήθης εξόντωση πολιτικών αντιπάλων, με χρήση δημαγωγικής ρητορικής, εντός κι εκτός βουλής, με ύβρεις κι αντεγκλήσεις και χυδαιολογίες και προπηλακισμούς προς ίδιον πολιτικό όφελος. Εδώ επικρατεί ο νόμος της πολιτικής ζούγκλας και το argumentum ad baculum, επιχείρημα της βακτηρίας, δηλ., της χρήσης βίας, ακόμη και σωματικής, στα όρια της χειροδικίας.

  7. Υποδαύλιση ή υπόθαλψη των Fake News των Μ.Μ.Ε., προς προσωπικό ή κομματικό πολιτικό όφελος.

  8. Εισπήδηση ή μεταπήδηση πολιτικών από κόμμα σε κόμμα, και ανεξαρτητοποίησή τους για την διακράτηση μόνο της βουλευτικής ιδιότητας, γεγονός που συνιστά κατάφωρη νόθευση του θεσμού της αντιπροσώπευσης.

  9. Επιζήμιες εκ προθέσεως πολιτικές ρυθμίσεις σε μείζονα εθνικά θέματα εις βάρος του κοινωνικού συνόλου ή ευπαθών ομάδων, π.χ. πολιτική για τους πρόσφυγες, τους μετανάστες κ. άλλ. Υπάρχει μεγάλη υποκρισία των μεγάλων, κυρίως της Γερμανίας, Γαλλίας κ.άλλ. που πουλούν όπλα στη Συρία, Σαουδική Αραβία, και συμβάλλουν στις συγκρούσεις και στη δημιουργία προσφύγων16. Στη συνέχεια, όμως, κλείνουν τα σύνορά τους και απαγορεύουν την είσοδο των προσφύγων αυτών στις χώρες τους με το αιτιολογικό ότι δεν μπορούν να τους απορροφήσουν και να τους εγκαταστήσουν κάπου!

  10. Λήψη πολιτικών αποφάσεων με βραχυπρόθεσμο όφελος εις βάρος του μακροπρόθεσμου οφέλους. Π.χ., ας αναλογισθούμε τι κάνουν οι φορείς της πολιτικής εξουσίας για τα ζητήματα της υπερθέρμανσης του πλανήτη, της μόλυνσης του περιβάλλοντος, της παραβίασης συνθηκών προστασίας (και ιδίως τα μεγάλα κράτη) η άρνηση υπογραφής πρωτοκόλλων π.χ. του Κιότο, η G20, και άλλες, διότι δεν συμφέρει στις εθνικές οικονομίες, σε οικονομικούς κολοσσούς, ή στις εγχώριες βιομηχανίες17.

 

Οι ειδικοί κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου και προειδοποιούν ότι το 2019 θα είναι χειρότερο από τα προηγούμενα έτη.

Μιλούν για παγκόσμια συνδημία που θα προκύψει και θα ενσκήψει, και, την θεωρούν ως τη μεγαλύτερη απειλή για την ανθρωπότητα.

Η παγκόσμια συνδημία προκύπτει από την αλληλεπίδραση τριών επιδημιών: α) του υποσιτισμού στις υπανάπτυκτες χώρες, β) της παχυσαρκίας(!) στις ανεπτυγμένες, γ) της κλιματικής αλλαγής.

Η επιστημονική έκθεση του περιοδικού Lancet τονίζει, ότι, ισχυρά οικονομικά συμφέροντα, η έλλειψη πολιτικής βούλησης και οι ανεπαρκείς πρωτοβουλίες της κοινωνίας, στέκονται εμπόδια για μία συντονισμένη διεθνή δράση απέναντι στην Παγκόσμια Συνδημία. Έτσι, αναδεικνύεται η ηθική διάσταση του προβλήματος της συμπεριφοράς Κυβερνώντων και κυβερνωμένων.

Εδώ, χρειάζεται συλλογική θέληση για δράση, ορθολογισμός, ανάληψη ηθικής ευθύνης κυβερνώντων και ανάλογη συμπεριφορά18.

 

ΤΙΣ ΠΤΑΙΕΙ ΚΑΙ ΤΙ ΔΕΟΝ ΓΕΝΕΣΘΑΙ

Για το τις πταίει δεν χρειάζεται να γίνει μια ιδιαίτερη διερεύνηση, ψυχανάλυση… ή ειδική ενδοσκόπηση στα άδυτα της ανθρώπινης ψυχής. Δεν χρειάζεται να επιστρατεύσουμε ειδικούς ψυχαναλυτές και κοινωνιολόγους τύπου Φρόιντ, Γιούγκ ή Έριχ Φρομ, για να αποσπάσουμε μιαν απάντηση.

Μας πρόλαβε ο Θουκυδίδης, ο οποίος με οξύνοια παρατήρησε:

«Πεφυκάσι άπαντες άνθρωποι και ιδία και δημοσία αμαρτάνειν και ουκ απείρξει νόμος όστις απείρξει τούτου» (Θ. Ιστ. 3, 45 3). Ο ίδιος παρατήρησε ότι οι συγκρούσεις θα συνεχίζονται εφόσον η ανθρώπινη φύση παραμένει η ίδια και αναλλοίωτη.

«Γιγνόμενα μεν και αεί εσόμενα έως αν η αυτή φύσις ανθρώπων ή» (1, 224). Κατά τον Θουκυδίδη, τίποτα δεν θα αλλάξει όσο δεν αλλάζει η ανθρώπινη φύση. Τέτοια φαινόμενα είναι ‘γιγνόμενα και αεί εσόμενα’. Η δαπίστωσή του, δεν αφίσταται και πολύ, από τις διαπιστώσεις βιβλικών συγγραφέων, προφητών κ.άλλ., που και αυτοί εστιάζουν το πρόβλημα, στη διεφθαρμένη φύση του ανθρώπου η οποία δεν είναι εύκολο να αλλάξει19.

Είναι, λοιπόν, στη φύση του ανθρώπου, η ιδιοτέλεια, ο εγωκεντρισμός, η φιλαυτία, η φαυλότης και η αποποίηση ευθυνών. Στην προκειμένη περίπτωση μιλάμε για θέματα ηθικής τάξης και ευθιξίας, και θα πρέπει να θυμηθούμε το Λατινικό ρητό: Non omne quid licet honestum est. «Δεν είναι ηθικό καθετί που επιτρέπεται», κόντρα στο λεχθέν και λεγόμενο: «το Νόμιμο είναι και ηθικό». Ο Νομοθέτης ασφαλώς δεν νομοθετεί contra bonos mores. Λαβαίνει υπόψη του την κρατούσα κοινωνική ηθική στον σκληρό πυρήνα της δικαϊκής ρύθμισης. Είναι, όμως, αρκετό αυτό; Μπορεί κάποιος να κατοχυρωθεί πίσω από το νόμο αλλά να ακροβατεί στα όρια της παρανομίας ή να φροντίζει να μη γίνει αντιληπτή η παρανομία του για να μην συλληφθεί στα δίχτυα του νόμου; Όπως παρατηρεί ο καθηγητής Αντώνης Μπεκροδημήτρης: «Η δημοκρατία αποτελεί εκείνο το πολίτευμα που επιτρέπει τη μέγιστη δυνατή προσέγγιση, όχι την ταύτιση ανάμεσα στην ηθική και πολιτική». Ο συγγραφέας προς επίρρωσή του παραθέτει τον Αριστοτέλη: «Το γαρ της αρετής άθλον και τέλος άριστον είναι φαίνεται και θείον τι και μακάριον είη δ’ αν και πολύκοινον»20.

Είναι φανερό ότι χρειάζεται κάτι πολύ περισσότερο. Δεν αρκεί ένας πολιτικός να λέει «εγώ κυβερνώ, για θέματα ηθικής τάξεως άλλοι είναι αρμόδιοι. Δεν είμαι φύλακας της ηθικής…» Ο κυβερνήτης, ο πολιτικός, θα πρέπει να είναι όχι ‘άγιος’ αλλά παράδειγμα δημοσίου ανδρός με το υψηλό ήθος του, και με το ανάλογο ήθος των συνεργατών που επιλέγει σε όλα τα επίπεδα, για να χρησιμεύσει ως παράδειγμα στους πολίτες.

 

ΚΑΠΟΙΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ…

Κατά την ταπεινή μου άποψη, αν υπάρχει σήμερα σχεδόν παγκοσμίως ένας διάχυτος πολιτικός αμοραλισμός, οφείλεται στην έλλειψη, ή μη ανάδειξη τριών βασικών παραγόντων που, αν λειτουργήσουν θετικά, πολλά μπορούν να βελτιωθούν. Χρειάζεται:

  1. ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΝΟΣ ΕΥΡΥΤΕΡΟΥ ΑΞΙΑΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

Όσες κι όποιες απόψεις κι αν διακρατεί κάποιος περί του τι είναι ηθικό ή ανήθικο, ακόμη κι αν αποδέχεται τις απόψεις της λεγόμενης σχετικιστικής ή υποκειμενικής ηθικής, νομίζω ότι θα συμφωνήσει πως, υπάρχουν πανανθρώπινες οικουμενικές αξίες, όπως: ο αλτρουϊσμός, ο εθελοντισμός, η κοινωνική αλληλεγγύη, η αυτο-σεβασμός, ο ετερο-σεβασμός, η ευγένεια, η συνέπεια, η εντιμότητα κ.άλλ. Αυτές οι αρχές που ατυχώς στις σύγχρονες κοινωνίες συνεχώς υποβαθμίζονται, πρέπει να αναπτυχθούν από όλους, πολίτες και πολιτευόμενους, σε μια πραγματικά, και όχι κατ’ ευφημισμόν ευνομούμενη πολιτεία21. Έχω την γνώμη ότι, αν αναπτυχθούν και καλλιεργηθούν οι παραπάνω αρχές, θα συγκροτηθούν από νωρίς προσωπικότητες με ηθική υπόσταση, που δεν θα εξαγοράζονται εύκολα από οποιονδήποτε, με οτιδήποτε. Θα σφυρηλατηθούν χαρακτήρες χρηστών πολιτών, που δεν θα αποβλέπουν αποκλειστικά στον υλικό ευδαιμονισμό αλλά στην ευεργεσία του κοινωνικού συνόλου.

 

  1. ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΗΘΟ-ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Στη χώρα μας, μιλάμε πολύ για παιδεία δηλ., τι μαθήματα θα διδάσκονται τα παιδιά στα σχολεία και πόσες ώρες, τι θα περιλαμβάνει το μάθημα π.χ. της ιστορίας ή των θρησκευτικών, αν θα είναι ομολογιακό ή θρησκειολογικό κ.άλλ., αλλά ελάχιστα μιλάμε για ηθο-παιδεία. Εδώ, υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα, ένα μεγάλο πρόβλημα. Όμως, τα παιδιά θα πρέπει να διδάσκονται από τους γονείς τους και τους δασκάλους τους την ηθο-παιδεία, με ορθά παραδείγματα. Τα παραδείγματα των γονέων τους, των συγγενών τους, των δασκάλων, του περιβάλλοντός τους22. Αν αυτοί δεν ενεργούν σύμφωνα με τους κανόνες της κοινωνικής ηθικής, η ηθοπαιδεία δεν θα έχει αντίκρυσμα. Θα φανεί στα μάτια των παιδιών ως καθαρά υποκριτική, ή σχιζοφρεντική συμπεριφορά. Σημειώνω εδώ, ότι, στα Πανεπιστήμια της Αμερικής, θέλουν να εισαγάγουν μαθήματα Ηθικής σε κάθε επιστημονική σχολή! Είναι κάτι το πρωτοποριακό, αλλά κρίνεται προφανώς αναγκαίο για μια προηγμένη κοινωνία.

Με την συστηματική ηθο-παιδεία, ο άνθρωπος μπορεί να βελτιωθεί, να αλλάξει, κι έτσι, να αλλάξει και η πολιτική νοοτροπία. Γιατί όπως σημείωσα οι πολιτικοί προέρχονται από τους πολίτες. Απαιτείται κατά κάποιον τρόπο μία μετά-νοια, μια μεταστροφή της νοοτροπίας, και αναπροσανατολισμός στις παραμελημένες ηθικές αρχές. Αν οι πολίτες δεν έχουν ηθικές αρχές, δεν θα έχουν ούτε οι πολιτικοί που προέρχονται απ’ αυτούς. Αυτό νομίζω είναι ξεκάθαρο.

Παρατηρήθηκε από αναλυτές ότι, ο φατριασμός, ο λαϊκισμός, ο αυταρχισμός κ.άλλ. παράγοντες, απειλούν τα θεμέλια του Δυτικού πολιτισμού. Σύμφωνοι. Αλλά οι κοινωνίες συγκροτούνται από άτομα. Όταν τα άτομα θελήσουν να γίνουν από ανώνυμες μονάδες, πρόσωπα υπεύθυνα, τόσο στον εαυτό τους όσο και στους άλλους, ασφαλώς θα προοδεύσει το κοινωνικό σύνολο, και θα παραγάγει έντιμους και αδιάφθορους πολιτικούς, σε ένα επίπεδο ικανοποιητικό. Οι ‘κοινωνίες αγγέλων’ βέβαια, είναι κάτι το ανέφικτο, το ουτοπικό. Κοινωνίες ανθρώπων με ανθρώπινο πρόσωπο, είναι κάτι το δύσκολα κατορθωτό, αλλά όχι παντελώς αδύνατο. Απαιτείται ηθο-παιδεία, γνώση και αποφασιστικότητα, αγώνας και ανάληψη ευθυνών.

 

  1. ΑΝΑΛΗΨΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ – ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΥΘΥΝΩΝ ΥΠΟ ΠΑΝΤΩΝ

Στην αρχαιότητα, στην Αθήνα, υπήρχε ο θεσμός των Εύθυνων. Υπήρχαν οι δημόσιοι ελεγκτές και τα εύθυνα, δηλ., απόδοση ευθύνης για τους υπόλογους λειτουργούς. Οι ευθύνες για την ανύψωση ή την κατάντια μιας χώρας σε πολιτικό – οικονομικό – πολιτιστικό επίπεδο βαρύνουν τους πάντες. Ο Έμερσον, ορθά είχε επισημάνει «Ο αληθινός δείκτης του πολιτισμού δεν είναι το επίπεδο του πλούτου ή της μόρφωσης, το μέγεθος των πόλεων ή η αφθονία των συγκομιδών, αλλά το ήθος των ανθρώπων που ανατρέφει η χώρα». Σε μια Δημοκρατία, η ηθική ποιότητα των πολιτών είναι το παν. Κανείς δεν πρέπει να παραπονείται για έλλειψη ήθους πολιτικών, αν ο ίδιος δεν διαθέτει προσωπικό ήθος, αν οι πολίτες δεν διαθέτουν το ανάλογο ήθος στην κοινωνική συμπεριφορά τους. Από τους πολίτες προέρχονται οι πολιτικοί. Απ’ αυτούς εκλέγονται. Είναι οστούν εκ των οστέων τους και σαρξ εκ της σαρκός τους, για ν α θυμηθούμε μια βιβλική ρήση.

Η αποδοχή ευθυνών είναι το πρώτο βήμα για μια βελτίωση. Όπως έκαναν οι σούφι Μαλαμάτι, ένα τάγμα που έδρασε τον 12ο μ.Χ. αιώνα, και αυτό-αποκαλούνταν «Οι φταίχτες». Αυτοί, νωρίς είχαν καταλάβει ότι, θα πρέπει να λες: «Εγώ φταίω. Αν νομίζεις πάντα ότι φταίνε οι άλλοι, τα πράγματα είναι δύσκολα έως ανέφικτα να αλλάξουν. Να λες εγώ φταίω και πρέπει να βελτιώσω τον εαυτό μου».

Εδώ, θα πρέπει ίσως να θυμηθούμε και τους υπαρξιακούς στοχαστές, και ιδιαίτερα τον Ντοτογιέφκσι, που μιμήθηκε ο Καζαντζάκης. Ο τελευταίος έλεγε: «Να αγαπάς την ευθύνη. Να λες εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τον κόσμο… αν δεν σωθεί εγώ φταίω». Όλοι, λοιπόν, πρέπει να αναλάβουν το ποσοστό της ευθύνης που τους αναλογεί. Μόνο έτσι μπορούν να βελτιωθούν αρκετά τα πολιτικά δρώμενα, στη χώρα μας αλλά και αλλού.

 

Οι περισσότεροι, νομίζω, γνωρίζουν τον τίτλο του μυθιστορήματος του Χέμινγουεϊ «Για ποιον χτυπά η καμπάνα». Λίγοι, όμως, γνωρίζουν ότι ο τίτλος αυτός προήλθε από έναν στίχο του μεταφυσικού ποιητή Τζων Ντον, που έλεγε ότι, όταν ένα κομμάτι μιας ηπείρου μετατοπίζεται και χάνεται, να αναρωτιέσαι για ποιον χτυπάει πένθιμα η καμπάνα· δεν χτυπάει για τον άλλον, χτυπάει για σένα.

Σήμερα, αν όλοι δεν αναλάβουν τις ηθικές ευθύνες τους – και όχι μόνον τα πολιτικά κόμματα και οι πολιτικοί –, τότε θα έρθει ίσως σύντομα μια μέρα, που, με την υπερθέρμανση και την κλιματική αλλαγή κ.άλλ., θα ενσκήψει η παγκόσμια συνδημία. Τότε θα χτυπήσει η πένθιμη καμπάνα για όλους, με κίνδυνο τον αφανισμό όλης της ανθρωπότητας.

Μακάρι, με την ανάληψη της ηθικής ευθύνης υπό πάντων, να αποφευχθεί το τραγικό, το μοιραίο, και να αντικρίσουμε μια μέρα ένα καλύτερο μέλλον για μας, και για τις επερχόμενες γενιές…

1 Αυτά σύμφωνα με τον Ε.Παπανούτσο, Πρακτική Φιλοσοφία, Αθήνα σ. 145 επ.

2 βλ. Λεξικό κοινωνικών επιστημών, τομ. 2ος, λήμμα Πολιτική.

3 Ορθά επισημάνθηκε ότι, κάθε προσπάθεια οριοθέτησης παραπέμπει στη διασάφηση άλλων εννοιών κι αυτό στο άπειρο. Η συνάρτησή της με το ήθος και το έθος στην αριστοτελική της καταβολή υπήρξε καθοριστική για το σημασιολογικό βάθος και πλάτος της. πρβλ. Αριστοτέλης (Ηθ. Νικ. Β’1): «Η γαρ ηθική εξ ήθους παραγίγνεται, όθεν και το όνομα έσχηκε μικράν παρεκκλίνον από του έθους». Για περισσότερα, βλ. Ε. Παπανούτσο, Ηθική (Ίκαρος, Αθήνα 1956), Θ. Πελεγρίνη, Η θεμελίωση του ηθικού βίου (Καρδαμίτσας 1986), Κ. Δεσποτόπουλος, «Θέματα Ηθικής» στον τόμο Μελετήματα Φιλοσοφίας (Παπαζήσης 1978), G. Gauthier, Morals by Agreement (1986).

4 Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι, την σημασία και την αξία του λεγομένου ‘Χρυσού Κανόνος’ αναγνώρισε ακόμη και ο Δαρβίνος. βλ. Κ. Δαρβίνου, Η καταγωγή του ανθρώπου (εκδ. Γκοβόστης) σελ.143.

5 Το ηθικό ιδεώδες κατά τον Σωκράτη είναι: «εαυτού ηγείσθαι βελτίω γίγνεσθαι» (Ξενοφ.ΑΠ. Α’ 6,9).

6 βλ. σχετικά μεταξύ άλλων, Γεώργιος Θηραίος, Γονιδιακός ντετερμινισμός: κίνδυνος για την επιστήμη και την κοινωνία σελ. 45-59 στο συλλογικό έργο, Φιλοσοφία και Θετικές Επιστήμες τον 20ο αιώνα (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2004).

7 Σύμφωνα με τον διακεκριμένο Αμερικανό νευροβιολόγο Jay Lombard: «Είμαστε προκαθορισμένοι από βιολογικούς όρους, αλλά και ελεύθεροι από και μέσω της συνείδησης. Ελεύθερη βούληση είναι η ικανότητά μας να δομούμε το δικό μας αφήγημα για το νόημα και τον σκοπό της ζωής μας. Η ηθική δεν είναι πέρα από εμάς, βρίσκεται μέσα μας». βλ. Jay Lombard, Ο νους του Θεού. Νευροεπιστήμη, πίστη και αναζήτηση της ψυχής (Αθήνα 2018) σελ. 151, 161 επ. 199,200.

8 πρβλ. H. Bergson, Οι δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας (εκδ. Νησίδες 2006). Έχει υποστηριχθεί ακόμη ότι «η δημοκρατία ως μορφή πολιτικής οργάνωσης που εγγυάται την ελευθερία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και αξεχώριστα την κοινωνική δικαιοσύνη είναι ένα ιδεώδες ευαγγελικό. Η ουσία της δημοκρατίας και ο λόγος ύπαρξής της είναι η αγάπη για τον συνάνθρωπο. Η αγάπη είναι και δημοκρατική αξία και αρετή». βλ. Σταύρος Ζουμπουλάκης, Αγάπη και Δημοκρατία, σελ. 356,357 στο συλλογικό έργο Για την αγάπη (εκδ. Άρτος Ζωής, Αθήνα 2017).

9 βλ. Μιχαήλ Μπακούνιν, Η κοινωνική επανάσταση (εκδ. Πανοπτικόν, 2018).

10 Πολιτεία Πλάτωνος, Α’ Ι 339β.

11 Το πρόβλημα της κολακείας του λαού, κατ’ επιλογήν του μάλιστα, είναι παλαιότατο, αν σκεφτεί κανείς ότι στον προφήτη Ησαΐα (8ος αι.π.Χ.) διαβάζουμε την εξής περίεργη φράση: «Μη προφητεύετε εις ημάς τα ορθά, λαλείτε προς ημάς κολακευτικά, προφητεύετε απατηλά» (Ησ. 30:10).

12 Ντάνιελ Μέντελσον, Η Οδύσσεα είναι έπος για ενηλίκους, Εφ. Καθημερινή 24.12.2018.

13 πρβλ. το μικρό, αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο της καθηγήτριας Πατρίτσια Ρόμπερτς – Μίλερ, Δημαγωγία και Δημοκρατία (εκδ. Ψυχογιός, 2018).

14 βλ. Εφ. Συντακτών 27/4/2018 άρθρο: «Διαφθορά η ‘μητέρα’ της κρίσης». Στο συνέδριο ο πρόεδρος του Α.Π. Βασίλης Πέππας σημείωσε ότι διαφθορά δεν είναι μόνο οι παράνομες πληρωμές, οι μίζες, η εξαγορά συνειδήσεων, η διαπλοκή στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Είναι ο ευτελισμός του κοινωνικού αγαθού, η έκπτωση της κοινωνικής λειτουργίας, η εξοικείωση με την εξουσία, η συνολική μετατόπιση της κοινωνίας από τις αξίες της.

15 βλ. Τύπος Θεσσαλονίκης 9/10/2015 σελ. 6.

16 βλ. Εφ. Συν. 3/12/2018 άρθρο: Η Ε.Ε. και το ‘σιωπηλόν εμπόριο όπλων’.

17 βλ. The Lancet και Newsbomb.gr «Το τέλος της ανθρωπότητας». Πρβλ. άρθρο «SOS για το κλίμα», στο ΒΗΜΑ Science 9/12/2018 σ. 44. Ο εβραίος φιλόσοφος Χανς Γιόνας στο βιβλίο του «Η αρχή της ευθύνης» (εκδ. Αρμός 2018), πριν από χρόνια επισήμανε ότι: Στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, πρέπει να γίνονται σεβαστοί οι ηθικοί κανόνες. Στο εξής, όμως, έχουμε ευθύνες και απέναντι στη φύση, ακριβώς επειδή αυτή βρίσκεται σήμερα υπό την εξουσία μας. Πρόκειται για ένα νέο γεγονός... από τη σκοπιά της ηθικής θεωρίας.

18 Ο Liu Zhermin, βοηθός του γενικού γραμματέως του Ο.Η.Ε. σε άρθρο του με τίτλο «Απαιτείται πολιτική δράση για τη μείωση των ανισοτήτων και την εξάλειψη της φτώχειας» (Εφ. Συν. 9-10/2/19) ομιλεί για βελτίωση ευημερίας με την ταυτόχρονη προστασία του περιβάλλοντος, για να τερματιστεί η φτώχεια έως το 2030(!) Αλλά χωρίς ηθική ευαισθησία αυτός ο στόχος θα φανεί γι’ ακόμη μια φορά ανέφικτος!

19 «Ο λογισμός της καρδιάς του ανθρώπου είναι κακός εκ νηπιότητος αυτού» (Γεν. 8:21). «Είμεθα εκ φύσεως τέκνα οργής» κατά τον απόστολο των εθνών Παύλο (Εφεσίους 2:3) και κατά τον προφήτη Ιερεμία: «Η καρδιά του ανθρώπου είναι σφόδρα διεφθαρμένη» (Ιερεμ. 17:9).

20 Αρ. Ηθ. Νικ. 1099 β 16-17. βλ. Αντώνη Μπεκροδημήτρη, Είναι ηθική η πολιτική; (εκδ. Σάκκουλα) σελ. 301.

21 Σύμφωνα με τους καθηγητές του Χάρβαρντ Steven Levitsky και Daniel Ziblatt (Πώς πεθαίνουν οι Δημοκρατίες, 2018), στην εποχή μας οι δημοκρατίες κινδυνεύουν όχι από εξωτερική ανατροπή αλλά από διάβρωση από τους εκλεγμένους ηγέτες.

22 Επικαλούμαι ως παράδειγμα, τον διάσημο Έλληνα παιδοκαρδιοχειρουργό Αυξέντιο Κάγκαλο, ο οποίος ως φιλάνθρωπος έχει χειρουργήσει μέχρι σήμερα 15.000 άπορα παιδιά δωρεάν, και προσφέρει τις υπηρεσίες του σε όλο τον κόσμο. Τον αλτρουϊσμό του διδάχτηκε καθ’ ομολογίαν του από τον πατέρα του, ιατρό επίσης. βλ. Αυξέντιος Κάγκαλος, Ο Καρδιοχειρουργός, protagon.gr 9/4/2011. Επίσης Περιοδικό Κ 8.5.09 και Mesaralive.gr. Ακρίτα Έλενα, Ένας άγιος χωρίς ράσο, εφ. ΤΑ ΝΕΑ 22.3.2018. Παρόμοια είναι τα παραδείγματα του ‘τραπεζίτη των φτωχών’ Μουχάμαντ Γιαννούς (Νόμπελ Ειρήνης 2006), και του Αμερικανού επιχειρηματία Κρίστοφερ Κατραμπόνε, που με χρήματά του και με το πλοίο του έσωσε πάνω από 3.000 πρόσφυγες από πνιγμό στη Μεσόγειο. βλ. Εφ. Συν. 18-19 Ιουλίου 2015 σελ. 52.

Οι πιο πρόσφατες αναρτήσεις