Ο ποιητικός λόγος της Βίβλου

Ύφος και σχήματα λόγου στην αρχαία εβραϊκή-βιβλική ποίηση

 

Η αρχαία εβραϊκή-βιβλική ποίηση είναι ρεαλιστική, βγαλμένη από την παρατήρηση και, την εμπειρία της ζωής. Αποφεύγει τα μυθικά και φανταστικά στοιχεία. Γι’ αυτό και δεν αναπτύχθηκε στους κόλπους της η επική ποίηση, όπου κυριαρχούν συνήθως μυθολογικά, εξω-πραγματικά επεισόδια. Σέβεται την αλήθεια και παρουσιάζει μια ισχυρή τάση απεικόνισης της ιστορικής πραγματικότητας. Όπως δείχνουν κείμενα από τη γνωμική της ποίηση (Ιώβ, Παροιμίες, Εκκλησιαστής), αναζητεί στα γεγονότα της ζωής κάποιο νόημα, κάποια σημασία, ένα νόμο αιτίου και αιτιατού.

Ωστόσο, ο Εβραίος γνωμικός ή λυρικός ποιητής, σαν ποιητής συχνά αναρριχάται με υπερλογικά στοιχεία από το έδαφος της πραγματικότητας στα σκαλιά της ποιητικής φαντασίας. Με πηγαία έμπνευση, με ζωντανά λεκτικά μέσα και πολλαπλά σχήματα λόγου, μάς βοηθάει να δούμε, να ενωτισθούμε και να γευτούμε, όλα όσα αυτός βλέπει, ακούει και γεύεται. Γι’ αυτό κατασκευάζει εξαιρετικής ωραιότητας οπτικές εικόνες και παραστάσεις εκπληκτικής ομορφιάς.

Παρ’ όλο που τα επίθετα και οι επιθετικοί προσδιορισμοί δεν χρησιμοποιούνται συχνά, όσο π.χ. στον ‘Ομηρο ή σε άλλους αρχαίους κλασικούς, η βιβλική ποίηση χαρακτηρίζεται για τη ζωηρότητα και τη φρεσκάδα του λόγου της, για τον πλούτο των εκφραστικών μέσων και για την πλησμονή των σχημάτων λόγου. Χρησιμοποιεί άφθονες εικόνες, μεταφορές, παραβολές, υπερβολές, αλληγορίες και προσωποποιήσεις. Τα σχήματα λόγου, λικνίζονται μεθυστικά στην αιώρα των στίχων. «Καμιά ποίηση δεν την ξεπέρασε στις μεταφορές και στις πλήρεις ζωής εικόνες», παρατηρεί ο διάσημος ιστορικός Will Durant.

Ο Εβραίος ποιητής αντλεί τις εικόνες, τις παραβολές, τις προσωποποιήσεις και γενικότερα τα σχήματα λόγου από το ωραιότατο φυσικό του περιβάλλον. Από της Ανατολής τον λαμπερό ήλιο, τη μελιχρή σελήνη, από τον υετό, τα άνθη, το πλούσιο ζωικό και φυτικό βασίλειο, από τους βουερούς χείμαρρους, τη γαλανή θάλασσα, και τα πανύψηλα βουνά, ιδιαίτερα του Καρμήλου, του Λιβάνου και του Αερμών. Από τα γνωστά δέντρα της Παλαιστίνης, τη μηλιά, την Ελιά, την άμπελο, κ.λπ., αλλά και τον φοίνικα και την κέδρο, που τον εντυπωσίαζαν με το μέγεθος, το άρωμα και το μεγαλείο τους.

Οι παρομοιώσεις γίνονται με λίγες λέξεις: Η άμμος της έρημου, μια καταιγίδα, ένα βρυχώμενο λιοντάρι, μια αγριομυρίκη αρκούν για να μεταπλαστούν από τα επιδέξια δάχτυλα του βιβλικού ποιητής σε ωραιότατη παρομοίωση. Έτσι, ο ήλιος παρομοιάζεται με νυμφίο, που διατρέχει τον ουρανό (Ψαλμ. 18:6). Ο Ισραήλ, με νεοσσούς, που ο αετός περιθάλπει, με τις δυνατές του φτερούγες (Λευτ. 32:11). Ο κατερχόμενος στον Άδη (Σιεώλ) με νέφος που διαλύεται και φάσμα της νύχτας, με άνθος που κόβεται και με δέντρο που μαραίνεται (Ιώβ 7:9). Η ζωή του ανθρώπου παρομοιάζεται με το άνθος του αγρού που σύντομα ξηραίνεται, και με τα πλοία που πάνε κι έρχονται συνεχώς.

Ωραιότατη είναι η παρομοίωση που γίνεται στους Ψαλμούς για το δίκαιο. Παραβάλλεται, από τον ψαλμωδό με τον φοίνικα και την κέδρο. «Ο δίκαιος ως φοίνιξ θέλει ανθεί… ωσεί η κέδρος του Λιβάνου πληθυνθήσεται» (Ψαλμ. 91:13). Η παρομοίωση είναι επιτυχής διότι είναι γνωστό ότι ο φοίνικας είναι πάντοτε θαλερός και οι ρίζες του εισχωρούν βαθιά στο χώμα αναζητώντας νερά. Και οι κέδροι του Λιβάνου ήτανε από την αρχαιότητα ονομαστοί για το ύφος, τη ζωτικότητα και την ευωδία τους. Αντίθετα, ο ασεβής παραβάλλεται με χόρτο που κόβεται, με βοτάνη χλωρή και με λεπτό άχυρο που σκορπάει ο αγέρας.

Η γυναίκα στους Ψαλμούς των Αναβαθμών παρομοιάζεται με καρπερό αμπέλι και τα παιδιά με νεόφυτα ελαίων. Το γέλιο του άφρονα είναι όμοιο με τον ήχο των αγκαθιών που καίγονται κάτω από τον λέβητα (Εκκ. 7:6). Και η ταραχή των εχθρικών εθνών μοιάζει με τα κύματα της θάλασσας και το θόρυβο υδάτων πολλών.

***

Θαυμάσιες παραβολές και παρομοιώσεις περιέχει το ερωτικό Άσμα Ασμάτων, όπου η ωραιότατη Σουλαμίτις παρουσιάζεται «καλή ως η σελήνη» και η ομορφιά της λαμπρή σαν τον ήλιο. Η αγαπημένη μελαμψή κόρη παρομοιάζεται με κρίνο ανάμεσα στα αγκάθια. Τα μάτια της, κατά τον ποιητή, μοιάζουν με περιστέρια και με τις δεξαμενές της Εσεβών, τα χείλη της με κόκκινο σειρήτι και τα μάγουλά της με κομμάτι ροδιού. Τα μαλλιά της, με κοπάδι κατσικιών που ροβολάει από το όρος Γαλαάδ, οι μαστοί της ως «δύο νεβροί δίδυμοι δορκάδος» και η κοιλιά της με θημωνιά σταριού. Ο αδελφιδός της ποιμένας παρομοιάζεται με βότρυ κύπρινο στους αμπελώνες του Εν-Γαδδί και με μηλιά ανάμεσα στα δέντρα του δάσους. Η κοιλιά του μοιάζει με «ελεφάντινο τεχνούργημα», οι πλόκαμοι της κόμης του με κλάδους φοίνικα «μέλανες ως κόραξ», η ομορφιά του ως Λίβανος και η λεβεντιά του με τους ορθόκορμους κέδρους.

Οι Εβραίοι ποιητές, παρατηρεί ο καθηγητής Θ. Βορέας κάνουν χρήση των παραβολών και εικόνων με συντομία και, απέριττο τρόπο όπως και οι αρχαίοι Έλληνες λυρικοί, αποφεύγοντας τις σχοινοτενείς παρομοιώσεις.

Παραστατικότατες είvαι και οι προσωποποιήσεις των άψυχων όντων, των ιδιοτήτων, των φυσικών στοιχείων και φαινομένων.

Στον επινίκιο ύμνο της Δεββώρας (11ος πΧ. αι.) προσωποποιούνται τα αστέρια· «εκ των ουρανών επολέμησαν οι αστέρες» (Κρ. 5:20). Στο κύκνειο άσμα του Μωυσή, προσωποποιούνται ο ουρανός και καλούνται να επιδείξουν την κατάλληλη προσοχή στα λόγια του προφήτη (Δευτ. 32:1). Στον προφητικό ποιητικό λόγο του Ησαΐα προσωποποιούνται η γη, και τα «έλατα και οι κέδροι» χαίρονται με το θάνατο του βασιλιά της Βαβυλώνας» (Ησ. 14:7 επ.). Ο Άδης κινείται κάτωθέν του για να συναντήσει τον καταπατούντα τα έθνη. Το 14ο κεφάλαιο του Ησαΐα βρίθει από προσωποποιήσεις και από λαμπρές εικόνες και γι’ αυτό σωστά έχει θεωρηθεί ως ένα από τα αριστουργήματα της αρχαίας εβραϊκής φιλολογίας.

Επίσης, η σοφία στις Παροιμίες, προσωποποιείται και εμφανίζεται να ευφραίνεται «δημιουργούσα», να έχει τέκνα και να κράζει κοντά στις θύρες (Παρ. 8:30, 32). Οι ποταμοί στους Ψαλμούς παρουσιάζονται να συμμετέχουν στη χαρά του Ισραήλ, να κροτούν τα χέρια και να υψώνουν τη φωνή τους. Η αλήθεια βλασταίνει σαν φυτό από τη γη και η δικαιοσύνη ασπάζεται την ειρήνη σαν τη συναντήσει.

Στο βιβλίο του Ιώβ προσωποποιούνται η βροχή και η δροσιά, ο πάγος, οι αστραπές και η αυγή. Ο θάνατος έχει πύλες και τα άστρα της αυγής ψάλλουν . Η γη τρεμοσαλεύει ως μεθύων, κ.λπ.

Ακόμα και ο Θεός στην εβραϊκή ποίηση παρουσιάζεται μερικές φορές ανθρωπομορφικά. Περιτυλίσσεται το φως ως ιμάτιον και περιπατεί επί πτερύγων ανέμου. Είναι ήλιος και ασπίς. Αισθάνεται και ευφραίνεται. Μισεί «χείρας εκχεούσας αίμα αθώων». Έχει πόδια, χέρια και οφθαλμούς. Υψώνει τα χέρια του και ομνύει (Ψαλμ. 103:2, 3· Δευτ. 32:40). Οργίζεται και αποστέλλει τα βέλη του σαν τοξότης ενάντια στους εχθρούς των δούλων του. «Καπνός ανεβαίνει εκ των μυκτήρων αυτού και πυρ κατατρώγων εκ του στόματος αυτού» (Ψαλμ. 19:14). Ο Κύριος, «ο καθήμενος εν ουρανοίς γελά» και εκμυκτηρίζει τα έθνη και τους λαούς που μελετούν μάταια και αντιστρατεύονται στον άγιο σκοπό του.

Τέτοιου είδους ανθρωπομορφικές εκφράσεις, που σκανδαλίζουν και προβληματίζουν τους μη οικειωμένους με τη βιβλική-αλληγορική-παραστατική γλώσσα, είναι συνήθεις στα ποιητικά βιβλία της Βίβλου. Καθιστούν ζωηρότερο τον ποιητικό λόγο και χρησιμοποιούνται βέβαια κατά συγκατάβαση, και με συμβολική σημασία, για να γίνουν προσιτές και αντιληπτές στους αναγνώστες οι ιδιότητες, η ευαισθησία και το ενδιαφέρον του Θεού για τους ανθρώπους (βλ. Ηλία Οικονόμου, Προλεγόμενα εις την ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης, ΔΒΜ, 1975, σελ. 12).

***

Η κρυμμένη βαθιά ποιητική ουσία, τα ζωηρά σχήματα λόγου και το λαμπρό ύφος, είναι εκείνα τα στοιχεία που συναρπάζουν κάθε αναγνώστη και θέλγουν ιδιαίτερα το λογοτέχνη κάθε εποχής.

«Η ποίηση της Βίβλου», γράφει ο Μ. Σβάρτσμπαχ, «στις εικόνες και τις παραβολές της είναι παραλληλισμός ουρανού και γης… ξεπερνά τα άλλα βιβλία σε θέρμη, δύναμη και πλούτο». Γιατί ο βιβλικός ποιητικός λόγος είναι ένας λόγος πλούσιος, κρουστός, πολύτροπος, μα και ταυτόχρονα απλός. Που κυλάει συχνά σα μέλι και μιλάει απ’ ευθείας και μέσα στην καρδιά. Με ύφος άλλοτε αυστηρό, νευρώδες, λιτό και αποφθεγματικό (γνωμική ποίηση) και άλλοτε τρυφερό, ελεγειακό, μεγαλοπρεπές, ενθουσιώδες και υμνητικό (λυρική ποίηση).

Ευφράνθητι έρημος διψώσα
αγαλλιάσθω έρημος και ανθήτω ως κρίνον

θα μας πει ο μεγαλοπρεπέστερος των προφητών-ποιητών, ο Ησαΐας.

Ένα ποιητικό άλσος με οργιαστική βλάστηση, όπου ακούγονται οι πολυποίκιλες φωνές αγρίων ζώων και πολύχρωμων ωδικών πτηνών. Μια όαση τρυφής. Μια όαση βαθιάς θεοσοφικής σκέψης, θρησκευτικής μυσταγωγίας και τρυφερού ερωτισμού. Αληθινός ποιητικός «κήπος κεκλεισμένος», γιομάτος από αρώματα ρόδων, ροδιών, κινάμωμου και σμύρνας. Φωτοπεριχυμένος με το εκτυφλωτικό φως του ήλιου της Ανατολής. Να, τι είναι, η βιβλική ποίηση.

Ακόμα και η οργισμένη φωνή των ποιητών-προφητών που αντηχεί σε κάποιες βιβλικές σελίδες, τις περισσότερες φορές ακούγεται πιότερο παραπονεμένα, γεμάτη θλίψη, άφατος πόνο και τρυφερότητα, γράφει ο Π. Κανελλόπουλος στο έξοχο έργο του Ο Χριστιανισμός και η εποχή μας.

«Και διεσπάρη τα πρόβατά μου εν παντί όρει
και επί παν βουνόν υψηλόν
και επί ποοσώπου πάσης της γης διεσπάρη
και ουκ ην ο εκζητών
ουδέ ο αποστρέφων…»

Και πάλι:

Εξήλειψα ως πυκνήν ομίχλην τας παραβάσεις σου
και, ως νέφος τις αμαρτίες σου. Επίστρεψον προς εμέ…
Σε εγκατέλειπον δια ολίγον καιρόν·
Πλην με έλεος μέγα θέλω σε περισυνάξει.
Εν θυμώ μικρώ έκρυψα το πρόσωπόν μου
από σου δια μίαν στιγμήν·
με έλεος όμως αιώνιον θέλω σε ελκύσει
λέγει Κύριος ο Λυτρωτής σου…

Και άλλου:

Είθε να ήκουες τα προστάγματα μου!
Τότε η ειρήνη σου ήθελεν είσθαι
ως ποταμός
και η δικαιοσύνη σου
ως κύματα θαλάσσης.

Η εβραϊκή ποίηση αναγνωρίζεται ότι «αντιπροσωπεύει αναμφισβήτητα την κορυφαία στιγμή της ιστορίας του πνεύματος» (Ε. Παπανούτσος). Αλλά πού βρίσκεται αυτή η ποίηση; Περιορίζεται μόνο στα αυστηρώς ποιητικά βιβλία της Βίβλου; Περιορίζεται στις παραβολές του Ιησού και στο γνωμικό του λόγο; Ή υπάρχει κι εκεί που δεν υποπτευόμαστε;

«Όπως όλη θάλασσα είναι αλάτι, έτσι και ολόκληρη η Βίβλος είναι ποίηση», θα μας πει ο Victor Hugo.

«Είμαι ποιητής», γράφει στο έργο του J’ aime la Bible και ο μεγάλος Γαλάτης Paul Claudel. «Αλλά τι άλλο είναι η Βίβλος, παρά ένα άπειρον ποίημα;»

Οι πιο πρόσφατες αναρτήσεις