Είναι ιδιαίτερη χαρά και τιμή για μένα να κάνω μια παρουσίαση και αποτίμηση των έργων του Δημήτρη Τσινικόπουλου που σχετίζονται με ζητήματα πίστης και μεταφυσικής, τα οποία απασχόλησαν τον τιμώμενο σήμερα φίλο μας από την αρχή της ερευνητικής και συγγραφικής του δραστηριότητας, που συμπληρώνει εφέτος 35 χρόνια.
Το πρώτο δημοσίευμά του (το 1982) είχε τίτλο «Ο Δανιήλ στο Λάκκο των ... κριτικών», που αποτελεί λογοπαίγνιο με τη γνωστή φράση «Ο Δανιήλ στον λάκκο των λεόντων», σύμφωνα με την αφήγηση του έκτου κεφαλαίου του ομώνυμου βιβλίου. Ο συγγραφέας εξετάζει διεξοδικά και αντικρούει τα επιχειρήματα των ορθολογιστών κριτικών, που αμφισβήτησαν την πατρότητα και την ιστορική αξιοπιστία του βιβλίου. Το βασικό τους πρόβλημα ήταν οι σημαντικότατες προφητείες που περιέχονται στο βιβλίο, οι οποίες αποτελούν σοβαρό λόγο αμφισβήτησης για οποιονδήποτε δεν πιστεύει ότι υπάρχει Θεός Δημιουργός και Παντογνώστης, που γνωρίζει τα μέλλοντα, και που μπορεί να αποκαλύψει κάτι από αυτά σε χαρισματούχους πιστούς του. Οι ορθολογιστές κριτικοί διέκριναν ότι η αποδοχή της αυθεντικότητας του βιβλίου του Δανιήλ θα τους οδηγούσε να δεχθούν την υπερφυσική έμπνευση των συγγραφέων της Βίβλου από το Θεό, και γι’ αυτό ισχυρίστηκαν ότι οι προφητείες του βιβλίου του Δανιήλ δεν είναι τίποτε άλλο, παρά ιστορία μεταμφιεσμένη σε προφητεία ή, όπως λέγεται, vaticinium post eventum (προφητεία μετά το γεγονός). Ο τιμώμενος φίλος μας καταγράφει τα επιχειρήματα των κριτικών, και έπειτα απαντά σε καθένα από αυτά με τεκμηριωμένα και πειστικά επιχειρήματα, βασισμένα σε φιλολογικά, ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα, παρουσιάζοντας σημαντικότατες μαρτυρίες για την αυθεντικότητα του βιβλίου του Δανιήλ.
Οι μεταφυσικές αναζητήσεις του Δημήτρη Τσινικόπουλου τον οδήγησαν να μελετήσει τη ζωή και το έργο πιστών Χριστιανών επιστημόνων, των οποίων τα επιτεύγματα αποτέλεσαν σταθμό στην ιστορία των επιστημών. Προϊόν αυτής της έρευνας ήταν το βιβλίο «Η θρησκευτικότητα του Sir Isaac Newton (του Ισαάκ Νεύτωνα)» (το 1990), που αποτέλεσε αργότερα (το 2004) τμήμα του βιβλίου «Οι κλητοί και εκλεκτοί». Ο μεγάλος μαθηματικός και φυσικός επιστήμονας Ισαάκ Νεύτωνας (1643-1727), πατέρας της ουράνιας μηχανικής και της σύγχρονης φυσικής, ήταν ταυτόχρονα και δεινός ερευνητής της Αγίας Γραφής και ευσεβής χριστιανός. Η καταμέτρηση των λέξεων στο έργο του δείχνει ότι χρησμοποίησε 1.000.000 λέξεις για επιστημονικά θέματα, και 1.400.000 λέξεις για θρησκευτικά θέματα. Ο Ισαάκ Νεύτωνας υποστήριζε ότι υπάρχουν δύο βιβλία που αποκαλύπτουν τον Θεό: το βιβλίο της φύσης και η Βίβλος.
Μελετώντας λοιπόν σε βάθος αυτήν τη Βίβλο, την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, ο Δημήτρης Τσινικόπουλος αναρωτήθηκε πώς να ήταν άραγε τα λόγια του Ιησού Χριστού στη μητρική του γλώσσα, τα αραμαϊκά. Κατά την έρευνά του διαπίστωσε ότι, αν τα λόγια του Ιησού, τα οποία κατέγραψαν οι ευαγγελιστές, μεταφερθούν στα αραμαϊκά, αποκτούν ποιητική δομή και πνοή, μερικές φορές μάλιστα και ομοιοκαταληξία. Τα συμπεράσματα αυτά ο τιμώμενος τα κατέγραψε αρχικά στο βιβλίο «Ποίηση στα Λόγια του Ιησού» (το 1992), και τα επανέλαβε αναλυτικότερα στην αναθεωρημένη έκδοση με τίτλο: «Ιησούς, ο ποιητής των ποιητών» (το 2006). Το βιβλίο βοηθάει τον αναγνώστη να δει τον Ιησού Χριστό από μια ιδιαίτερη οπτική γωνία, ως δάσκαλο που χρησιμοποιούσε έναν ρυθμικό τρόπο έκφρασης, ανάλογο με αυτόν των παλιών Εβραίων προφητών και του γνωμικού λόγου της σοφιολογικής γραμματείας (Παροιμίες, Ιώβ, Εκκλησιαστής), που περιέχει αυθεντική ποίηση. Ο τρόπος αυτός είχε τόσο αισθητική όσο και μνημονοτεχνική διάσταση, μια και έκανε τα λόγια του Ιησού όχι μόνο να έχουν τη λεκτική ομορφιά και τη γοητεία του ποιητικού λόγου, αλλά και να είναι ευκολότερο να απομνημονευτούν και να διαφυλαχθούν με ουσιαστική ακρίβεια, μέχρι να καταγραφούν και να αποτελέσουν παγκόσμια κληρονομιά.
Ωστόσο ο συγγραφέας δεν περιορίστηκε μόνο στα λόγια του Ιησού, που περιέχονται στην Καινή Διαθήκη. Τον απασχόλησε ολόκληρη η Αγία Γραφή (Παλαιά και Καινή Διαθήκη), η οποία αποτελεί το βιβλίο με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία σε παγκόσμιο επίπεδο, μια και, από τότε που τυπώθηκε για πρώτη φορά, έχει κυκλοφορήσει σε πάνω από 7.000.000.000 αντίτυπα σε όλο τον κόσμο, σε πάνω από 2.400 γλώσσες και διαλέκτους. Αυτή η εντυπωσιακή διάδοση, παρά τις έντονες επιθέσεις σκεπτικιστών, αγνωστικιστών και αθεϊστών, οφείλεται ασφαλώς στο περιεχόμενό της, το οποίο εξετάζει ο τιμώμενος στο βιβλίο του «Βίβλος, ένα βιβλίο Επαναστατικό» (το 2010). Ο συγγραφέας επιλέγει τον τίτλο αυτό, επειδή στη μελέτη του διαπιστώνει ότι η Βίβλος περιέχει ιδέες που συγκλόνισαν τον αρχαίο κόσμο, διαφοροποίησαν τις αξίες του ατόμου και της κοινωνίας, και προκάλεσαν πνευματικές και κοινωνικές αλλαγές, που συνεχίζουν να επηρεάζουν την καθημερινή ζωή των ατόμων και των κοινωνιών ακόμη και σήμερα. Μερικές από τις ιδέες που εξετάζονται στο βιβλίο είναι η έννοια του ενός εμπροσώπου Θεού-πνεύματος, η έννοια της δημιουργίας από το μηδέν και όχι από προϋπάρχουσα ύλη, η ιδέα ότι ο κόσμος και η ύλη είναι «καλά λίαν», η ιδέα της προόδου της Ιστορίας και της ευθύγραμμης κίνησης του χρόνου, ο προσωποκεντρισμός, η διδασκαλία της ανθρώπινης αγάπης και ευσπλαχνίας, καθώς και η Βασιλεία του Θεού.
Ο Δημήτρης Τσινικόπουλος έχει την ικανότητα να παρουσιάζει πνευματικούς και μεταφυσικούς προβληματισμούς με απλό και κατανοητό τρόπο, μέσα από διάφορες οπτικές γωνίες. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα μέσα από έναν διάλογο στο βιβλίο του με τίτλο: «Ανεξερεύνητος Θεός» (το 2012). Τρεις συνομιλητές προσπαθούν να δώσουν απάντηση στο ερώτημα γιατί υπάρχει το κακό και ο πόνος στη φύση και στην ανθρώπινη ζωή. Αν ο Θεός είναι Πάνσοφος Δημιουργός και Θεός αγάπης, γιατί υπάρχουν στη φύση καταστροφές, σεισμοί, κατολισθήσεις, τυφώνες και πλημμύρες, με αποτέλεσμα να πεθαίνουν κάθε χρόνο χιλιάδες αθώοι άνθρωποι; Γιατί τα ζώα να αλληλοσπαράζονται σ’ έναν σκληρό αγώνα επιβίωσης; Γιατί υπάρχει τόσος πόνος στη δημιουργία, αφού όλα έγιναν, κατά τη βιβλική αφήγηση, «καλά λίαν»; Από τους τρεις συνομιλητές ο ένας είναι απλός πιστός, που έχει πολλές απορίες, ο άλλος είναι σκεπτικιστής και αγνωστικιστής, που θέτει αλλεπάλληλα ερωτήματα πυροδοτώντας τη συζήτηση, και ο τρίτος είναι μελετημένος και σοφός Χριστιανός, που δίνει πολλές ισορροπημένες και ικανοποιητικές απαντήσεις. Ο Θεός της σοφίας και της αγάπης μπαίνει κάτω από το διανοητικό μικροσκόπιο της συζήτησης, σε μια προσπάθεια εξερεύνησης του Ανεξερεύνητου.
Ο ίδιος προβληματισμός αντιμετωπίζεται, σε επίπεδο δοκιμίου αυτή τη φορά, στο βιβλίο «Το Μυστήριο του κακού» (το 2014). Ο Δημήτρης Τσινικόπουλος επιλέγει δοκίμια από δεκατέσσερις στοχαστές, που ανήκουν σε διαφορετικά ιδεολογικά στρατόπεδα: Τέσσερις είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι, ένας Καθολικός, τρεις Διαμαρτυρόμενοι, τρεις Εβραίοι, ένας Ινδουϊστής, ένας μαρξιστής και ένας δαρβινιστής Οι στοχαστές αυτοί καταθέτουν τις σκέψεις τους επάνω στη φύση και την προέλευση του κακού. Αναρωτιούνται αν είναι υπαρκτό ή ψευδαίσθηση, αν είναι απλώς η έλλειψη του αγαθού, αν είναι σύμφυτο με την ανθρώπινη υπόσταση, αν είναι εγγενές ή επίκτητο. Τα ερωτήματα αυτά, που είναι από τα πιο δύσκολα στον χώρο της ηθικής φιλοσοφίας, γίνονται ακόμη πιο σύνθετα, όταν συνδυαστούν με την ύπαρξη ενός Θεού Παντοδύναμου, Πανάγαθου και Πάνσοφου, όπως τον παρουσιάζει μέσα στους αιώνες η ιουδαιο-χριστιανική παράδοση. Πώς συμβιβάζεται η ύπαρξη του κακού στον κόσμο με την ταυτόχρονη ύπαρξη ενός τέτοιου Θεού, που μπορεί και θέλει, ως Πανάγαθος, να πατάξει το κακό αλλά δεν το κάνει; Τα δοκίμια των διανοουμένων αυτών μπορεί να μη δίνουν οριστικές απαντήσεις στα σχετικά ερωτήματα, ευαισθητοποιούν όμως τη σκέψη του προβληματιζόμενου αναγνώστη και ρίχνουν αξιοπρόσεκτο φως πάνω στη φύση του ηθικού κακού, προτείνοντας και κάποιες λύσεις για την περιστολή του.
Συλλογή δοκιμίων αποτελεί και το βιβλίο «Το στοίχημα του Πασκάλ» (το 2015), στο οποίο ο Δημήτρης Τσινικόπουλος συγκέντρωσε 36 δικά του δοκίμια με κοινό άξονα τον προβληματισμό γύρω από το ζήτημα της ύπαρξης του Θεού, τα επιχειρήματα του νεο-αθεϊσμού, και γενικότερα τον ρόλο της θρησκείας, ιδιαίτερα του χριστιανισμού και της Βίβλου, στη διαμόρφωση των κοινωνικών και πολιτιστικών δομών των κοινωνιών του Δυτικού κόσμου. Τα δοκίμια, προϊόν του ευρύτερου προβληματισμού του συγγραφέα γύρω από μεταφυσικά και ιστορικο-κοινωνικά θέματα, είναι χωρισμένα σε πέντε ενότητες, ανάλογα με τη θεματική τους: α) Η ύπαρξη του Θεού και οι αντι-ρήσεις του ανθρώπου, β) Θεός, άνθρωπος και θρησκεία, γ) Ο Ιησούς, ο Παύλος και ο χριστιανισμός, δ) Βίβλος και Δυτικός πολιτισμός, και ε) Μονοθεϊσμός, ελευθερία και τρομοκρατία. Ο τίτλος του πρώτου δοκιμίου της πρώτης ενότητας είναι αυτός που έχει αποτελέσει και τον τίτλο ολόκληρου του βιβλίου: «Το στοίχημα του Πασκάλ». Το δοκίμιο παρουσιάζει τη συζήτηση που προκάλεσε στους σύγχρονούς του και μεταγενέστερους στοχαστές ο προβληματισμός που έθεσε ο Γάλλος μαθηματικός, φυσικός και φιλόσοφος Blaise Pascal (1623-1662) στο έργο του Pensées (Σκέψεις) για την ύπαρξη του Θεού: «Ο Θεός υπάρχει ή δεν υπάρχει; Προς ποια πλευρά θα κλίνουμε; ... Τι θα στοιχηματίσετε; ... Ας ζυγίσουμε λοιπόν το κέρδος και τη ζημία, πιστεύοντας πως ο Θεός υπάρχει. Κι ας εκτιμήσουμε αυτές τις δύο περιπτώσεις. Αν κερδίσετε, τα κερδίζετε όλα. Αν χάσετε, δεν χάνετε τίποτα. Στοιχηματίστε λοιπόν χωρίς δισταγμό ότι υπάρχει Θεός». Με το στοίχημα αυτό ο Pascal θέλησε να προσφέρει ένα επιχείρημα για τη λογικότητα της πίστης στον Θεό.
Τα υπόλοιπα δοκίμια πραγματεύονται θέματα όπως η δίψα του ανθρώπου για το απόλυτο, το γεγονός ότι κάθε τόσο νέες επιστημονικές θεωρήσεις ανατρέπουν αντίστοιχες παλαιότερες (σε αντιδιαστολή με έναν αιώνιο και αναλλοίωτο Θεό, που νοηματοδοτεί τη ζωή του ανθρώπου), η κριτική των επιχειρημάτων του νεο-αθεϊσμού και της νέας «α-θεολογίας», το ζήτημα του άναρχου και μοναδικού Δημιουργού, η αντιβολή δημιουργισμού και εξελικτισμού, οι νέες διαστάσεις της νευροθεολογίας, η σχέση πίστης και λογικής, η χριστιανική θεώρηση ενός Θεού που αναζητά τον άνθρωπο, η σχέση ενός υπερ-φυσικού Θεού με τις φυσικές καταστροφές, η συνύπαρξη θεϊκής πρόγνωσης και ανθρώπινης ελευθερίας, η σχέση της Βίβλου με τον Δυτικό πολιτισμό, η ηθική της Βίβλου, η αξιοπιστία της, η επικαιρότητα του μηνύματος των προφητών της Βίβλου, οι σχέσεις της χριστιανικής πίστης και του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, τα φαινόμενα τρομοκρατίας που συνδέονται με τη μονοθεϊστική ή την πολυθεϊστική θρησκευτική πίστη, καθώς και το ζήτημα του αποχριστιανισμού του Δυτικού κόσμου.
Ο συνδυασμός λογοτεχνικών και μεταφυσικών ενδιαφερόντων έκανε τον τιμώμενο σήμερα φίλο μας να ασχοληθεί με τις πηγές που αποτέλεσαν έμπνευση για το έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Η μελέτη δημοσιεύθηκε πρώτα στα αγγλικά, με τίτλο «The Spiritual Fathers of Nikos Kazantzakis» (το 2017), και ετοιμάζεται η έκδοσή της στα ελληνικά («Οι πνευματικοί πατέρες του Νίκου Καζαντζάκη»). Πέρα από τις προσωπικότητες που μνημονεύει ο ίδιος ο Καζαντζάκης ως εμπνευστές του, δηλαδή τον Όμηρο, τον Βούδα, τον Nietzsche, τον Bergson και τον Χριστό, ο Δημήτρης Τσινικόπουλος εντοπίζει και εξετάζει και άλλες άμεσες και έμμεσες πηγές, που ο Καζαντζάκης δεν τις κατονομάζει: τον Δαρβίνο, τον Φρόυντ και τον Σοπενχάουερ, τον Dostoyevsky, τα συναξάρια και τους πατέρες της Εκκλησίας, τη θεοσοφία και τον ελευθεροτεκτονισμό (στον οποίο ήταν ενταγμένος), τη Βίβλο και ιδιαίτερα τα απόκρυφα Ευαγγέλια. Όλες αυτές οι πηγές, που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστές, ρίχνουν περισσότερο φως στην προσωπικότητα και το πολυσυζητημένο έργο του Νίκου Καζαντζάκη.
Ας μου επιτραπεί να πω και δυό λόγια για ένα βιβλίο που δεν έχει δημοσιευθεί ακόμη, αλλά ο συγγραφέας μού έκανε την τιμή να το διαβάσω πριν από την κυκλοφορία του. Πρόκειται για το βιβλίο με τίτλο «Ο αντίχριστος του Νίτσε και ο αντιχριστιανισμός του», που είναι υπό έκδοση. Στο έργο αυτό ο συγγραφέας προσπαθεί να κατανοήσει και να ερμηνεύσει την αρνητική στάση του Γερμανού στοχαστή απέναντι στον Θεό της Βίβλου, τον Χριστό και τη χριστιανική πίστη. Απαντά συστηματικά σε όλες τις αρνητικές αυτές θέσεις του Nietzsche, οι οποίες στην πραγματικότητα είναι υποκειμενικές ψυχολογικές αναλύσεις, που εκφράζονται συνοπτικά με αυθαίρετους αφορισμούς, βασισμένους στο ιδανικό του υπερανθρώπου, ο οποίος επιβάλλεται εγωιστικά ασκώντας τη δύναμή του με τη βία. Το ιδανικό αυτό ήταν φυσικό να έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις αρετές τις οποίες δίδαξε και εξύψωσε ο Ιησούς Χριστός: την αγάπη, την ταπεινοφροσύνη, την αλληλεγγύη, τη φιλευσπλαχνία και την αυτοθυσία. Ο Δημήτρης Τσινικόπουλος επισημαίνει τις κυριότερες αιτιάσεις του Nietzsche κατά της χριστιανικής πίστης, και απαντά σε καθεμιά από αυτές με γνώση των βιβλικών κειμένων, των ιστορικών δεδομένων και των αρχαιολογικών ευρημάτων, εντοπίζοντας τα σημεία στα οποία οι θέσεις του Γερμανού στοχαστή είναι επηρεασμένες από το ιδανικό του υπερανθρώπου, από την αποστροφή του προς μια αντίληψη ευθύγραμμης πορείας του χρόνου, αλλά και από την εμπάθεια και το μίσος του προς την ιδέα ενός Θεού, που έχει ταυτόχρονα χαρακτηριστικά αγάπης και δικαιοσύνης.
Ακολουθεί μια προσπάθεια ερμηνείας της αρνητικής αυτής στάσης του Nietzsche απέναντι στον Θεό και τη χριστιανική πίστη. Τονίζεται ο ρόλος που έπαιξε η αυστηρή θρησκευτική διαπαιδαγώγηση που είχε στην παιδική του ηλικία ως γιος Λουθηρανού ιερέα, καθώς και η διαπίστωσή του ότι μεγάλο μέρος του χριστιανικού κόσμου ζει υποκριτικά, χωρίς να εφαρμόζει στην καθημερινή πράξη τη διδασκαλία του Ιησού Χριστού, γεγονός που τον έκανε να συγχέει τον γνήσιο αρχέγονο χριστιανισμό με το συχνά διεφθαρμένο «χριστιανικό» ιερατείο της εποχής του. Σ’ αυτά προστέθηκε και μια αρρώστια που είχε από τη νεανική του ηλικία, με αποτέλεσμα υπερβολική διέγερση και ένταση, που τον οδηγούσε σε μεγαληγορία και μεγαλομανία, η οποία κατέληξε σε παράνοια κατά τα τελευταία 10 χρόνια της ζωής του.
Ολοκληρώνοντας την παρουσίασή μου, θα ήθελα να επισημάνω ότι ο Δημήτρης Τσινικόπουλος κάνει στα έργα του διάκριση ανάμεσα στον βιβλικό χριστιανισμό, δηλαδή τη χριστιανική πίστη όπως τη δίδαξαν ο Χριστός και οι απόστολοί Του, από τον ιστορικό χριστιανισμό, που διαμορφώθηκε με αυτοκρατορικές αποφάσεις, ιερατικές αντιπαραθέσεις, θρησκευτικά σχίσματα και ακραίες συμπεριφορές, που εκφράστηκαν συχνά με πράξεις φανατισμού και μισαλλοδοξίας.
Ο τιμώμενος φίλος μας είναι ένας βαθύς στοχαστής με εξαιρετική πολυμέρεια, ένα μεγάλο μέρος της οποίας αποτελεί η έρευνα του μεταφυσικού και της πίστης. Ο λόγος του είναι συγκροτημένος και σαφής, τα επιχειρήματά του ορθολογικά και τεκμηριωμένα, βασισμένα σε ευρύτατη γνώση της σχετικής με τα θέματα που πραγματεύεται διεθνούς βιβλιογραφίας, παρόλο που αποφεύγονται οι πολλές παραπομπές σε επιμέρους έργα, επειδή τα βιβλία του απευθύνονται στον μέσο αναγνώστη, και όχι σε ειδικούς επιστήμονες. Ο συγγραφέας δεν διστάζει να επισημαίνει τα θετικά στοιχεία απόψεων με τις οποίες διαφωνεί, προτού εντοπίσει τα αδύνατα σημεία της αντίθετης επιχειρηματολογίας.
Στόχος των έργων του είναι να κάνει τους αναγνώστες του να συλλογιστούν και να προβληματιστούν, κυρίως όμως να μην παρασύρονται από εντυπωσιακές και δημοφιλείς ατεκμηρίωτες απόψεις, αλλά να αναζητούν ορθολογική, συστηματική και διεξοδική τεκμηρίωση, προτού να αποδεχτούν και να υιοθετήσουν οποιαδήποτε άποψη.
Δημήτριος Α. Χρηστίδης
Ομότιμος Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας Α.Π.Θ.
Ομιλία στα πλαίσια της εκδήλωσης για τα 35 χρόνια λόγου και τέχνης (05-11-2017).